de mimesis-semiosisvervlechting


INLEIDING


In onze tekst 'Mimesis en semiosis' toonden we aan dat beeld en teken duidelijk te onderscheiden verschijnselen zijn, maar dat ze niettemin vaak ingewikkelde combinaties aangaan in wat we 'mimetische ketens' noemen. Als bijlage bij deze tekst volgt hieronder een uitvoerig overzicht van 'mimetische ketens' en van hun mogelijke combinaties.


DE SEMIOSIS-MIMESISVERVLECHTING (1): AFZONDERLIJKE MIMETISCHE KETENS

Beelden en tekens (met alle soorten motivering, dus inclusief beeldtekens en symbolen) kunnen met elkaar worden vervlochten in vaak ingewikkelde ketens, die we mimetische ketens noemen (als ze eindigen op een beeld, of als ze schakels bevatten die beelden zijn die om zichzelfs wille kunnen worden bekeken).

Talloze combinaties zijn denkbaar. Maar een vluchtige blik op werkelijk bestaande combinaties leert dat heel wat combinaties niet worden gebruikt. Daar zijn diverse redenen voor. Om te beginnen is de aaneenschakeling van ongemotiveerde tekens alleen zinnig als ze wordt gecombineerd met een verandering van zintuig, zoals bij geschreven letters die gesproken woorden betekenen. Geschreven letters zijn tijdruimtelijk onafhankelijk van de spreker, wat inzake tekens een enorm voordeel is: verba volent, scripta manent. Daarom hebben de mensen al snel goed functionerende tekensystemen gevonden, culminerend in het alfabetisch schrift. Vooraleer men het alfabet gebruikte, deed men beroep op beeldtekens om woorden te betekenen. In de regel voldoen letters beter dan beeldtekens of symbolen, maar in sommige gevallen verdienen beelden de voorkeur: denk aan pictogrammen (als beeldteken of als symbool). Het probleem met deze aaneenschakeling van beeldteken/symbool en teken is dat beelden zeer veel betekenissen kunnen hebben: het is niet altijd duidelijk welke code er moet worden gebruikt (bv. bij interpretaties van het idioticon van Jannis Kounellis of Joseph Beuys). Daarom worden pictogrammen (zoals ideografische hiëroglyfen) gestandaardiseerd, wat meteen aangeeft volgens welke code ze moeten worden geïnterpreteerd. Maar de onzekerheid over de relatie tussen beeldteken of symbool en de betekenis kan ook een voordeel zijn: daarom zijn beeldtekens en symbolen zeer geliefd in raadsels, zoals de rebus, of in kunstwerken die zich graag diepzinnig gebaren (denk aan Jan de Cock). Voor de aaneenschakeling van beeld en beeld, of van beeldteken en beeldteken geldt hetzelfde als voor de aaneenschakeling van ongemotiveerde tekens: het is zinloos om een beeld(teken) te gebruiken om te verwijzen naar een beeld(teken). Maar het kan wel zinvol zijn om een beeldteken te gebruiken om het beeld van de betekenis ervan op te roepen als voorstelling (Lam Gods en de onschuldig lijdende Christus). Naast het probleem van de code, stelt zich hier ook het probleem dat het waargenomen beeld de opgeroepen voorstelling dreigt te overdonderen. Daarom komt deze combinatie wel voor, maar is ze eerder zeldzaam. Niet alle aaneenschakelingen zijn dus relevant. Maar relevante schakels kunnen bij elkaar worden gevoegd tot een langere keten:.


schrift roept op voorstelling vanwoord
voorstelling van woord roept op voorstelling van symbool
voorstelling van symbool roept op


voorstelling van zijn betekenis



Langere combinaties komen bij mij weten niet voor, zodat het aantal concrete ketens eerder beperkt blijft. In onderstaande tabel brachten we er 18 in kaart. Omwille van de leesbaarheid hebben we de beelden die tekens zijn (beeldteken en symbool) samengevat onder de formule 'beeld = teken". De tekens die geen beelden zijn (ongemotiveerde tekens en tekens gemotiveerd door analogie) hebben we samengevat als 'config(uratie) = teken' . Het objectteken valt daarbij uit de boot, maar dat is geen ramp omdat de betreffende ketens niet wezenlijk verschillen van de ketens van beelden die als teken worden gebruikt, zodat we ketens die beginnen met beeld ook kunnen lezen als ketens die beginnen met object. Evenzeer omwille van de leesbaarheid gebruiken we een kleurcode om het onderscheid aan te geven tussen tekens en beelden die

concreet worden waargenomen

, en tekens en beelden die worden

voorgesteld in de geest

. De formules config = teken, beeld = teken, en beeld, verwijzen dus naar voorstellingen van de betreffende items. Die kleurcode maakt meteen zichtbaar hoezeer de ketens vergeestelijken naarmate ze complexer worden.

01 config = teken
02 beeld = teken
03 beeld
04 config = teken doet maken config = teken
05 beeld = teken doet maken config = teken
06 config = teken doet maken beeld = teken
07 beeld = teken doet maken beeld = teken
08 config = teken doet maken beeld
09 beeld = teken doet maken beeld
10 config = teken roept op config = teken
11 beeld = teken roept op config = teken
12 config = teken roept op beeld = teken
13 config = teken roept op beeld
14 beeld = teken roept op beeld
15 config = teken roept op config = teken roept op beeld = teken
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld
17 config = teken roept op beeld = teken roept op beeld
18 config = teken roept op config = teken roept op beeld = teken roept op beeld

Geven we bij elke mimetische keten een aantal voorbeelden:

(01) config = teken

ongemotiveerd teken (auditief): nieuws beluisterd op de radio, weerbericht, militaire signalen, sirene
ongemotiveerd teken (visueel): rood licht, pijl, vele verkeersborden, vlaggen





iemand zegt tot ons

"blij om je weer te zien"

analoog: visualiseringen waarbij geen concrete waarden worden afgelezen, zoals een dalende temperatuurcurve of beurscurve. (Bij inlezen van waarden hebben we te maken met keten (04) of (10)

(02) beeld = teken

visueel beeldteken: hamburger in hamburgertent
auditief beeldteken: staal van een plaatopname








visueel symbool: Vrijheidsbeeld, 'Allegorie van de leeftijden" van Titiaan.
auditief symbool: nationaal hymne






(03) beeld

Hiertoe behoren de meerderheid der beelden: niet-symbolische schilderijen, muziek, gewone auditieve mimesis, theater, ballet, film.





04 config = teken doet maken config = teken


ongemotiveerd teken: geschreven woord of fonetisch schrift dat teken is voor het luidop uitspreken van het woord,.
analoog teken: grafiek waarvan de waarden luidop worden afgelezen


lees deze tekst luidop



lees een waarde op deze grafiek

05 beeld = teken doet maken config = teken

beeld (respectievelijk beeldteken en symbool) dat luidop gesproken woorden oproept (ideogrammen):


I am

I you

06 config = teken doet maken beeld = teken

ongemotiveerd teken: uitvoeren van nationaal hymne via letters of cijfers die noten betekenen
analoog teken: uitvoering van militair signaal of nationaal hymne aan de hand van een partituur

07 beeld = teken doet maken beeld = teken

onwaarschijnlijk (bv. beeld van Marianne dat wordt uitgevoerd als Marseillaise).

08 config = teken doet maken beeld

ongemotiveerd teken doet maken beeld:

- klankgedicht, waarbij de luidop voorgelezen 'woorden' of lettercombinaties het geluid weergeven dat men wil oproepen
- spelen van melodie via cijfers of letters die noten zijn

analoog teken doet maken een beeld:

- partituur waarvan de uitvoering een muzikaal beeld oplevert
- ook visuele partituren zoals 'Treatise' van Cardew, die ten onrechte als combinatie van (visueel) beeld en muziek worden gelezen.



luidop gelezen




uitgevoerd

uitgevoerd
09 beeld = teken doet maken beeld

beld van voorwerpen of van toetsen waarop men moet klikken om muziek te maken
visuele partituur met beelden

10 config = teken roept op config = teken

ongemotiveerd teken:

- geschreven woord dat de voorstelling oproept van gesproken woorden: krantenartikel, informatieve boeken, wetenschappelijke boeken, filosofie


lees deze tekst stil om de woorden in je voorstelling te horen


- geschreven noten waarvan de naam (b,a, c, h) de voorstelling van het woord oproept dat ermee wordt gespeld (Bach)
- ongemotiveerde tekens zoals letters, lettergrepen of woorden in combinatie met analoge visuele tekens zoals groot klein, boven, onder, in, die de voorstelling oproepen van gesproken letternamen, lettergrepen of woorden.

Ga

(lees stil: j'ai grand appétit)

- cryptogram: De eerste beroemdheid wordt geplukt: aster (eerste = a/ beroemdheid = ster/een aster = bloem, een bloem kun je plukken)

analoog teken: in stilte aflezen van waarden van een grafiek

11 beeld = teken roept op config = teken

beeld (respectievelijk beeldteken en symbool):

- rebus waarbij een beeld de voorstelling oproept van gesproken letternamen , lettergrepen of woorden (inclusief emoticons of symbolen zoals het hartje die worden gebruikt als ideogram).


I am

I you

Ook het beeld van een vis gelezen als ΙΧΘΥΣ, acroniem voor Ἰησοῦς Χριστός Θεοῦ Υἱός Σωτήρ

12 config = teken roept op beeld = teken

ongemotiveerd teken roept beeldteken op:

- restauranthouder spreekt volgende woorden tot ons (komt dat zien bij binnenwipper op rariteitenkabinet)


goudgeel knapperende frietjes in een puntzak met veel mayonaise
(luidop gesproken)


ongemotiveerd teken roept symbool op:

- gesproken woord dat de voorstelling van een symbool oproept: voorgelezen Roman de la Rose, Gulliver's travels, Het slot.
- voorgedragen gedicht met metaforisch gebruikt symbool: The apparition of these faces in the crowd:

Petals, on a wet, black bough

van Ezra Pound
- partituur van nationaal hymne die stil wordt gelezen:

13 config = teken roept op beeld

ongemotiveerd teken (auditief): voorgedragen gedicht of verhaal dat een voorstelling in de geest oproept
ongemotiveerd teken (visueel): stil gelezen klankgedicht, geschreven letters waarvan de voorgestelde letternaam een geluid weergeeft
ongemotiveerd teken (visueel): partituur die in stilte gelezen in de geest de voorstelling van de bijbehorende muzikale nabootsing oplevert
ongemotiveerd teken (visueel): de cijfers van On Kawara, (weinig dwingend);


O rinklende winklende waterding
met uw schoon kabotseken aan


(beluisterd bij voordracht)


Das kleine Haus unter Bäumen am See.
Vom Dach steigt Rauch.
Fehlte er,
Wie trostlos dann wären
Haus, Bäume und See.

(beluisterd bij voordracht)











stil gelezen



(stil gelezen)


14 beeld = teken roept op beeld

(Deze keten kan alleen met symbolen, niet met beeldteken omdat dat zelf al het beeld levert, zodat geen voorstelling nodig is:

- visueel beeld (symbool): Lam Gods dat voorstelling oproept van Christus aan het kruis.






auditief beeld: Leitmotiv in muziekdrama van Wagner (bv. hoornsignaal dat voorstelling van Siegfried oproept)

- objecten: herdenkingsplaatsen (bv. slagvelden, concentratiekampen, enz.) die voorstellingen oproepen, objecten (relieken) die voorstellingen oproepen zoals de 'Wirtschaftwerte' van Beuys en installaties van Boltanski.

15 config = teken roept op config = teken roept op beeld = teken

ongemotiveerd teken (in keten eindigend op beeldteken): geschreven woorden roepen de voorstelling op van gesproken woorden die de voorstelling oproepen van gerecht op de menukaart dat beeldteken is voor het echte gerecht


hierbinnen kun je de lekkerste goudgeel knapperende frietje in een puntzak krijgen

(gelezen opschrift)

ongemotiveerd teken (in keten eindigend op symbool): geschreven woorden roepen de voorstelling op van gesproken woorden die de voorstelling oproepen van een symbool dat teken is voor een abstract begrip: Roman de la rose, 'Gulliver's Travels' van Swift, 'Het slot' van Kafka of 'Mahagonny' van Bertolt Brecht

configuratie (analoog)?

16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Ongemotiveerd teken (visueel):

- gelezen roman of gedicht waarbij de geschreven woorden de voorstelling oproepen van gesproken woorden die een voorstelling oproepen
- geschreven letters (LHOOQ) roepen de voorstelling van de letternaam op ( Elle a chaud au cul), een verbale uitspraak die zelf weer de bijbehorende voorstelling oproept.

O rinklende winklende waterding
met uw schoon kabotseken aan


(stil gelezen)


Das kleine Haus unter Bäumen am See.
Vom Dach steigt Rauch.
Fehlte er,
Wie trostlos dann wären
Haus, Bäume und See.

(stil gelezen)


LHOOQ

(stil gelezen)
17 config = teken roept op beeld = teken roept op beeld

Ongemotiveerd teken: gesproken woorden die de voorstelling oproepen van een aaneengeknoopt touw dat beeld oproept van herstelde relatie:


Der abgerissene Strick kann wieder geknotet werden.
Er hält wieder, aber
Er ist zerrissen.
Vielleicht begegnen wir uns wieder, aber da
Wo du mich verlassen hast
Triffst du mich nicht wieder.


(voorgedragen)

'Het lam Gods verlost ons van onze zonden': gesproken woorden roepen de voorstelling op van het lam Gods dat het beeld oproept van de onschuldig lijdende Christus


Noten op partituur die voorstelling oproepen van Leitmotiv met hoornsignaal dat voorstelling van Siegfried oproept

18 config = teken roept op config = teken roept op beeld = teken roept op beeld

geschreven woorden die de voorstelling oproepen van gesproken woorden die de voorstelling oproepen van een aaneengeknoopt touw dat beeld oproept van herstelde relatie (idem voor woorden die lam Gods oproepen):


Der abgerissene Strick kann wieder geknotet werden.
Er hält wieder, aber
Er ist zerrissen.
Vielleicht begegnen wir uns wieder, aber da
Wo du mich verlassen hast
Triffst du mich nicht wieder.

(stil gelezen)

.
Terug naar "semiosismimesisvervlechting (1) in moedertekst


DE SEMIOSIS-MIMESISVERVLECHTING (2) COMBINATIE VAN MIMETISCHE KETENS

Al deze combinaties kunnen op hun beurt met elkaar worden gecombineerd. Niet alle vormen van menging zijn van belang voor de studie van het beeld, waar het ons hier toch is om te doen. In principe zouden we ons kunnen beperken tot de samengestelde beelden (composietbeelden), beelden die tot stand komen door de combinatie van meerdere mimetische ketens. Maar omdat we er ook om bekommerd zijn om het beeld af te grenzen van randgevallen of mengvormen met semiosis, voegen we nog twee andere categorieën toe: de mengingen van ketens die eindigen op beeld en ketens die eindigen op teken, en mimetische ketens die eindigen op tekens, en die dus alleen maar in de voorbereidende stadia iets met beelden hebben te maken.


1. SAMENGESTELDE BEELDEN BESTAANDE UIT MEERDERE MIMETISCHE KETENS

1. Combinatie van mimetische ketens met verschillende trappen:


In stripverhalen worden beelden van de personages gecombineerd met geschreven woorden die de voorstelling oproepen van (de door de personages) gesproken woorden. Zoals aangegeven door de tekstballon, behoren deze woorden tot de auditieve verschijning van de personages en zijn dus een beeld (voorstelling). Ook de verhalende tekst roept een voorstelling op, ditmaal van situaties. We krijgen dus volgende combinatie:

03 beeld
13 config = teken roept op beeld

In het (uitgevoerde) lied wordt een muzikaal beeld gecombineerd met de voorstelling opgeroepen door de gezongen woorden:

03 beeld
13 config = teken roept op beeld

Dezelfde combinatie vinden we bij 'klanknabootsende' poëzie - beter te omschrijven als 'muzikale nabootsingen' - zoals in Kano van Paul Van Ostayen. Als het gedicht stil wordt gelezen, worden beide ketens met een schakel uitgebreid:

13 config = teken roept op beeld
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Gedrukte romans en gedichten die worden gecombineerd met beelden (geïllustreerd) (bv. Blake).

03 beeld
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Deze combinatie is ook van toepassing op 'beeldnabootsend schrift' in geschreven poëzie waarbij letters, woorden, regels of strofen tevens ook het beeld de betekenis die ze oproepen, zoals in het 'poème dessiné' al sedert de Grieken: dat is het geval als Van Ostayen het woord 'zeppelin' schrijft in de vorm van een zeppelin of in de 'calligrammes' van Apollinaire (zoals 'Il pleut' hieronder). We krijgen dan dezelfde combinatie als bij illustratie van gedicht, maar hier zijn beide verdicht




Deze combinatie is evenzeer van toepassing op 'LHOOQ' aangebracht op de Mona Lisa door Marcel Duchamp: geschreven letters (LHOOQ) roepen de voorstelling van de letternaam op ( Elle a chaud au cul), een verbale uitspraak die zelf weer de bijbehorende voorstelling oproept.

In het episch theater van Brecht krijgen we menging van auditieve nabootsing van sprekende en zingende mensen, en geschreven tekst informatief en voorstellingopwekkend

2. Combinatie van mimetische ketens waarin zintuiglijk waarneembaar beeld is gecombineerd met voorgesteld beeld:

Deze combinatie valt samen met de vorige, omdat een voorgesteld beeld altijd een trap meer heeft dan een waargenomen beeld, vermits het moet worden opgeroepen door een beeldopwekkend teken.

2. MENGING VAN BEELD EN TEKEN

1. Menging van beeld met beeld dat teken is.


Op velen schilderijen worden beeld en symbool gecombineerd (bv. La liberté van Delacroix):

02 beeld = teken
03 beeld

Bij menging van voorstelling van beelden met voorstelling van symbolen in poëzie of literatuur krijgen we:

- bij voorgelezen poëzie

12 config = teken roept op beeld = teken
13 config = teken roept op beeld

- voor zelf gelezen poëzie

15 config = teken roept op config = teken roept op beeld = teken
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Deze combinaties tellen alle hetzelfde aantal trappen. Er zijn (dus) geen andere voorbeelden van combinaties met zelfde aantal trappen.

2. Menging van beelden met tekens die geen beelden zijn

Voorgelezen nieuws (= massaproduct, geen beeld) met auditief of audiovisueel beeld van de nieuwslezer op radio of TV (voor uitleg hierbij zie 'waargenomen en voorgestelde tekens' in de hoofdtekst):

01 config = teken
03 beeld

Bij menging van filosofie en literatuur (in stilte gelezen) krijgen we

10 config = teken roept op config = teken
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Volgende herschikking toont hoe de combinatie is verdicht

10 config = teken roept op config = teken
16 config = teken roept op config = teken roept op beeld

Op een partituur die de voorstelling van de muziek oproept, maar waarvan de letternaam van de noten tevens de voorstelling van een naam oproept die teken is, krijgen we de combinatie

10 config = teken roept op config = teken
13 config = teken roept op beeld


3. TEKENS

In volgende gevallen hebben we ketens waar beelden (of objecten) in voorkomen, maar die eindigen op een teken.

'Bild' op schilderij van Tim Ulrichs: het doek is een objectteken voor 'schilderij' en het woord 'Bild' roept de voorstelling op van de bijbehorende woorden:

02 object = teken
10 config = teken roept op config = teken

Hetzelfde geldt voor een uitgeschreven embleem (bv. 'Hout vasthouden' of Beuys: Wenn du dich schneidest, verbinde nicht den Finger sondern das Messer, 'Rose de Vents' van Delvoye)

10 config = teken roept op config = teken
11 beeld = teken roept op

Deze gevallen moeten worden onderscheiden van echte objecten die een titel hebben of een opschrift metaforen zijn: denk aan 'Merda d'artista' of 'Le socle du monden' van Manzoni

Merken we ter afsluiting op dat er ook beelden van beelden zijn: exemplarisch in de oneindige reeks van spiegelbeelden van spiegelbeelden of in het schilderij waarop een schilderij wordt afgebeeld, maar bij uitstek in de film: die geeft een audiovisueel beeld van de prestaties van acteurs die audiovisuele beelden zijn van hun personages. We moeten dit hier niet behandelen, omdat hier geen sprake is van mimesis-semiosisvervlechting maar van beelden van beelden.


Terug naar moedertekst



© Stefan Beyst, mei 2010



Share on Facebook


Uw reactie:beyst.stefan@gmail.com



Bespreking van alternatieve benaderingen: Nelson Goodman, Arthur Danto, W.J.T Mitchell, Gottfried Boehm,



Zie ook: 'Het onzegbare en het onzichtbare'



Op de hoogte blijven van nieuwe teksten:: mailinglist


Zie ook: sstefan beyst over hedendaagse kunstenaars




referrers:


the artist.org





zoek op deze site


powered by FreeFind


Valide CSS!