home

over kunst

over kunstenaars

besprekingen

info/contact

DE EROTISCHE VERSCHIJNING VAN DE MENS

Hoofdstuk twee van 'Het erotische oog en zijn naakt'

Nadat we in het eerste hoofdstuk kennis hebben gemaakt met het begerige oog, moet onze aandacht uitgaan naar wat dat oog wil zien: het mooie lichaam. Het mooie lichaam als zodanig zal in de volgende hoofdstukken uitvoerig aan bod komen. In dit hoofdstuk situeren we de erotische verschijning eerst in een breder - evolutionair, historisch en sociaal - kader.

Hieronder zijn afbeeldingen te zien van het naakte lichaam. Wie minderjarig is of aanstoot neemt aan het naakt, wordt dringend verzocht dadelijk deze pagina onmiddellijk te verlaten.

(1) SCHOONHEID ALS DE BRON VAN LIEFDE

...toutes les hideurs de fécondité’

Charles Baudelaire (Les Fleurs du Mal).


De erotische verschijning van de mens heeft veel met voortplanting van doen, maar nauwelijks iets met de strikte daad van de bevruchting. Eerder is moederzorg het uitgangspunt voor de erotische verschijning: de ogen om in te kijken, de warme en zachte huid om tegen aan te liggen, de zachte ronding van de borst om te omvatten, en niet in het minst de lippen om te kussen.

Zeker, ook de voortplantingsorganen spelen een belangrijke rol, en wel als 'zesde zintuig': de paringsdaad dient niet zozeer om te bevruchten, dan wel om orgastische lust te verschaffen. Maar met het erotische oog onderhouden ze een nogal dubbelzinnige relatie. Bij de mens signaleren de vrouwelijke geslachtsorganen immers niet langer de vruchtbare periode. De vaak indrukwekkende vaginale zwellingen van apen en primaten (zie foto) slinken bij de mens tot de erg bescheiden kleine schaamlippen,

shakhabalov

die ook nog schuilgaan achter het schaamhaar,

diekamp

en - als gevolg van het rechtop lopen (en neotenie) - tussen de benen verdwijnen. Een vruchtbare cyclus verraadt zich alleen door het bloed van de menstruatie. Ook de geuren die vruchtbaarheid signaleren zijn bij de mens nauwelijks waarneembaar.

(Klik op de naam van de fotograaf of op de foto om een grotere afbeelding te zien. Klik op de naam onder de grotere afbeelding om de website van de kunstenaar te vinden).

Het erotisch oog van de mens is dan ook gevoelig voor een heel ander soort visuele schoonheid: de optische kwaliteiten van het naakte lichaam vervangen de aantrekkingskracht van de vaginale zwellingen. Schoon aan dat naakte lichaam en zijn aangezicht zijn vooral de eigenschappen die toelaten visueel vooruit te grijpen op het genot van de tastzin: de glooiingen en rondingen van het lichaam, de zachtheid en gaafheid van de huid, de vorm en de kleur van ogen en lippen. En dat zijn heel andere eigenschappen dan gerimpelde of geplooide huid van de geslachtsorganen:

manuel laval

hörsch

het hevige roze, rood en purper van de vaginale zwellingen en de opgerichte penis, die ook nog eens slijmerig zijn:

martin vrabko

Alleen de kleur van lippen, tepels en vingernagels of de roze blos op de huid herinneren aan het archaïsche voorstadium.

Het erotische oog van de mens valt dus niet op geslachtsorganen, maar op de schoonheid van het naakte lichaam en het aangezicht, zoals in dat prachtige schilderij van Titiaan, een zeldzaam voorbeeld waarin de schoonheid van aangezicht en lichaam perfect harmoniëren:.

Pas als de partners, aangetrokken door elkaars visuele schoonheid, elkaar beginnen aan te raken, lokt de opwinding van de tastzin de bereidheid van de geslachtsorganen uit.

De gehele verschuiving van de geslachtsorganen naar het oppervlak van de naakte huid wordt versterkt doordat het uitzicht van de geslachtsorganen doet denken aan eerder negatief beladen verschijnselen. Bij de meeste zoogdieren komen de geslachtsorganen te voorschijn door een opening of een spleet in de pels. Daarom herinneren ze aan openingen in de huid, zoals het binnenste van de oogleden of de lippen, indien al niet aan de dreigend geopende muil van roofdieren en de bijbehorende wonden en rauw vlees.

Niet voor niets trekken kinderen hun oogleden naar beneden of steken ze hun tong uit als ze een afschrikwekkend gezicht willen laten zien. Niet alleen de vorm, ook de kleur van de geslachtsorganen doet denken aan een wonde: rood is immers de kleur van bloed. Maandstonden versterken dit effect alleen maar. Vandaar dat de niet geïnformeerde toeschouwer de vaginale zwellingen van primaten vaak interpreteert als wonden, zoniet als kankers.De slijmerige huid roept bovendien vaak associaties op aan de archaïsche huid van reptielen, weekdieren of vissen.

rajko bizjak

De gehele verschuiving in de waaier van vormen en kleuren verklaart waarom onze blik verstart als we onverhoeds de vagina of de ontblote eikel te zien krijgen, en waarom een zekere terughoudendheid - de oervorm van schaamte? - ons ertoe aanzet om ze op één of andere manier aan het zicht te onttrekken. De tegenstelling tussen de onbeschaamde blootstelling van de vaginale zwellingen van de bonobo en de schuchtere beweging waarmee de Venus van Urbino hierboven haar schaamte bedekt, spreekt boekdelen. Er schuilt enige waarheid in het gezegde van Da Vinci dat de paringsdaad en de geslachtsorganen zo afstotelijk zijn, dat de menselijke soort al lang zou zijn uitgestorven, als het gelaat - denk aan de Mona Lisa - niet zo mooi was geweest. En niet voor niets laat Baudelaire zich vol afgrijzen uit over ‘toutes les hideurs de la fécondité’.

De diepgewortelde weerzin om de geslachtsorganen te aanschouwen en de neiging om ze aan het zicht te onttrekken, versterken alleen maar de reeds besproken inspanningen van de natuur om bij de mens de tekens voor vruchtbaarheid te verbergen. Ze verklaren ook de neiging om de aanwezigheid van een vagina over het hoofd te zien en ze te lezen als de pure afwezigheid van een penis. De associatie met een wonde maakt een verdere mislezing van deze afwezigheid mogelijk als het resultaat van castratie, mislezing die veel voorkomt bij kleine kinderen.

Eenzelfde houding nemen we aan als we onverhoeds worden blootgesteld aan geslachtelijke geuren. De weerzin ertegen kan zich uitbreiden tot de natuurlijke lichaamsgeuren, wat ongetwijfeld aan de basis ligt van het gebruik van parfum. Deze weerzin verschuift ook naar de uitscheidingsfunctie, zoals blijkt uit het oude gezegde ‘inter urinas et faeces nascimur’ ('Tussen pis en kak worden we geboren').

Beweren dat het uitzicht van de geslachtsorganen een overblijfsel is uit onze dierlijke voorgeschiedenis, betekent niet dat ze hebben afgedaan als verleidingsmiddelen. Wel integendeel: de aanblik van de geslachtsorganen oefent een vaak onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op de aanbidders van de opgerichte penis of de opgewonden vagina (zie afbeelding Tsukioka Settei hieronder). Maar het is pas als de schoonheid van het lichaam de ogen voldoende hebben opgewarmd, dat ze in staat zijn om de aanblik van de geslachtsorganen te waarderen. Omgekeerd verschijnen de geslachtsorganen zelf pas in al hun glorie na voldoende voorafgaande opwinding. Dat is heel wat anders dan - met Bataille - te beweren dat de essentie van de erotische drift erin bestaat de schoonheid van het gezicht te ontwijden door het ontbloten van de afzichtelijke geslachtsorganen.

(2) DE WEDERKERIGHEID VAN MENSELIJKE SEKSUELE VERLEIDING

‘Eiusdem libidinis est videri et videre’
(Zien en worden gezien is hetzelfde verlangen)

Tertullianus

Schoon is in de dierenwereld het geslacht dat het meest concurreert om de toegang tot het andere geslacht. Welk geslacht concurreert hangt af van de verdeling van de ouderzorg. Het meest kieskeurig is het geslacht dat het meest in kinderen investeert: het vergooit zijn inspanningen niet aan dragers van minderwaardig erfelijk materiaal. Afgezien van uitzonderingen - zoals de inmiddels beroemde zeepaardjes en stekelbaarzen - zijn het meestal de wijfjes die het meest investerenin de ouderzorg. Daarom zijn zij in de regel het meest kieskeurig. Mannetjes verhogen omgekeerd hun voortplantingssucces door zoveel mogelijk wijfjes te bevruchten. Waarom ze minder kieskeurig zijn en des te competitiever (Schopenhauer, Trivers). De toegenomen concurrentie tussen mannetjes, al dan niet aangevuld door vrouwelijke voorkeur voor de meest geschikte partner, leidt er toe dat bij de meeste dieren de mannetjes het schone geslacht zijn.

Bij de mens is het aandeel van de man in de ouderzorg aanzienlijk. De rol van de vader beperkt zich niet langer tot bevruchting, maar omvat ook de bescherming en de voeding van de jongen. Vader en moeder gaan over tot een verdeling van de taken binnen het kader van geslachtelijke arbeidsdeling. Wat dan weer leidt tot een bijkomende pedagogische inspanning van de man:alleen van een vader kan de zoon zijn mannelijke rol leren. De reproductieve inspanning van de man verschuift dus van tomeloze paringsdrang naar opvoeding. Ook de vrouw concurreert voortaan, niet alleen om een geschikte fertiele partner, maar ook om een economische aantrekkelijke medewerker en een vader die zijn kinderen ook nog zal opvoeden. Dit leidt tot toegenomen concurrentie tussen vrouwen, en toegenomen kieskeurigheid vanwege mannen, die hun vaderlijke zorg alleen maar willen besteden aan de kinderen van een zorgvuldig uitgekozen vrouwtje. Vandaar het nogal uitzonderlijke verschijnsel dat bij de mens ook de vrouw een schoon geslacht is. Het verschijnen van de mooie vrouw is de tegenhanger van het verschijnen van een beschermende, voedende en opvoedende vader.

Menselijke verleiding kan dan ook niet langer eenzijdig zijn: ze wordt wederkerig. Verleiding wil worden beantwoord door verleiding, en bewondering door bewondering. Het verliefde oog krijgt alleen de schoonheid van het geliefde lichaam te zien als het toekijkt vanuit een lichaam dat zelf schoonheid uitstraalt.

melvin moten

Maar er is meer. Ook de wederkerige hulp - de ‘economische’ zorg - wordt een expressie van liefde, zozeer zelfs dat we kunnen spreken van een ‘economische coïtus’. Seksuele en economische coïtus versterken elkaar en worden tot elkaars expressie: de mens heeft de onweerstaanbare neiging om de partner die hem economisch bijstaat ook seksueel te bevredigen en, omgekeerd, degene die hem seksueel bevredigt ook economisch bij te staan. Dat is heel wat anders dat het zogenaamde ‘sex for meat’, dat het eenzijdige gedrag van sommige primaten bepaalt (Symons).*


(3) DE RUIL VAN SCHOONHEID TEGEN RIJKDOM

‘Donner son corps, garder son âme’

Blijft dan te verklaren waarom de vrouw doorgaat als het schone geslacht tout court, terwijl mannelijke schoonheid, die nochtans niet is te versmaden, vaak aan de vrouwelijke belangstelling lijkt te ontsnappen.

In tegenstelling tot vele andere soorten zijn er bij de mens evenveel vruchtbare mannetjes als vrouwtjes. Maar tot voor kort waren geslachtsrijpe vrouwen ook moeders, die ofwel zwanger waren, ofwel kinderen zoogden. Dat leidt tot een drastische reductie van het aantal beschikbare vrouwen. Alleen in principe vermindert het aantal beschikbare mannen in gelijke mate als ze vader worden: het is een man niet aan te zien dat hij vader is. Vermits een vrouw die zwanger is of borstvoeding geeft niet erg verleidelijk is voor een man, behalve dan voor de vader van haar kinderen, is het aantal aantrekkelijke mannetjes veel minder schaars dan het aantal aantrekkelijke vrouwtjes. Daar komt bij dat vrouwelijke schoonheid veel vergankelijker is, en afneemt door herhaalde zwangerschap. Deze schaarste aan vrouwelijk schoon verklaart waarom al sedert de oertijden de vrouwelijke schoonheid in het centrum van de belangstelling staat. Van oudsher wordt de mooie vrouw omringd door een legertje mannen die concurreren om haar gunsten.

Eveneens van oudsher proberen de mannen de macht te breken van de mooie vrouw die hen onderschikt door haar pure schoonheid. Ze deden dat door hun economische en politieke macht te vergroten. De eerder egalitaire stameconomie werd een paar duizend jaren geleden aangevuld en ten slotte vervangen door koop en verkoop tussen mensen die niet langer aan elkaar verwant waren door afstamming of huwelijk. Verschillen in rijkdom doen hun intrede. Door de onderschikking van andere mannen neemt de economische en politieke macht van een heersende minderheid toe. Het volstaat om te kijken naar het verschil tussen een farao en een boer, tussen een feodale heer en zijn lijfeigenen,of tussen een kapitalist en een arbeider om zich daarvan te vergewissen.*

Dat heeft dramatische gevolgen voor de mannelijke schoonheid. In de oertijden kwam de economische en seksuele aantrekkelijkheid in de eerste plaats tot uiting in fysieke schoonheid - spieren, lengte, beweeglijkheid en handigheid - zoals ze vandaag nog genoten wordt in het bezig zijn van atleten:

rupert beagle

Een rest daarvan is nog te zien op het bekende beeld van Michelangelo, waar de man is afgebeeld als naakte krijger.

Omgekeerd neemt sedert de intrede van de maatschappelijke arbeidsdeling de gevoeligheid voor de puur uiterlijke tekens voor economische en politieke macht van de man alleen maar toe: zijn lichaam verdwijnt helemaal op de achtergrond.

Fysieke schoonheid is van geen tel meer, des te minder omdat economische en politieke macht in de regel alleen toeneemt met de leeftijd, terwijl lichamelijke schoonheid alleen maar afneemt. Om dezelfde reden werpt de economische en politieke macht van de vrouw veel minder gewicht in de schaal dan haar schoonheid.

Een fundamentele asymmetrie beheerst voortaan vele seksuele relaties: de ruil van schoonheid tegen rijkdom of gunsten als zodanig. Wederkerige seksuele aantrekking en economische samenwerking zijn niet langer de fundamenten van de liefde. Alleen na een dergelijke reductie verarmt de complexe en wederkerige liefdesrelatie tot de pure uitwisseling van ‘sex for meat’, die nog altijd op de meeste plaatsen in de wereld de verhouding tussen de geslachten bepaalt. Alleen deze ontwikkeling verklaart waarom vele vrouwen de mooie man zo in de kou laten staan - althans wat het huwelijk betreft: de schoonheid van de man wordt wel degelijk gewaardeerd zolang het maar niet om vaste relaties gaat.*


(4) HET ONTSTAAN VAN VOYEURISME EN EXHIBITIONISME

"Here I am, bent over the keyhole; suddenly I hear a footstep.
I shudder as a wave of shame sweeps over me.
Somebody has seen me.

Jean-Paul Sarte in 'Being and Nothingness'


Het ogenblik is gekomen om de termen 'voyeurisme' en 'exhibitionisme' te introduceren. Dit zijn immers geen oervormen van de kijk- en toondrift, zoals de door Kraftt-Ebing ingevoerde en door Freud gepopulariseerde termen impliceren. Het zijn de eenzijdige afstammelingen van de oorspronkelijk wederkerige verleiding. In tegenstelling tot de minnares die haar minnaar bewondert en verleidt, is een exhibitioniste er alleen op uit om te worden bewonderd. Ze is geenszins geneigd om op haar beurt de schoonheid van de aanbidder te bewonderen - laat staan om zich lichamelijk over te geven. Omgekeerd is een voyeur er alleen maar op uit om te bewonderen. Hij denkt er niet aan dat de bewonderde oog zal hebben voor zijn schoonheid - laat staan hem tot de tempel zal toelaten.

In bovenstaande prent van Dürer is het wederkerige tonen en bekijken vervangen door het eenzijdige kijken naar iemand die zich alleen maar toont. De symmetrische ruimte van de liefde wordt gehalveerd tot eenzijdige - perspectivische - ruimte. Daarin verschijnt een lichaam dat zich toont voor de blik van een toeschouwer die alleen als kijkend oog buiten het schilderij het beeld aanschouwt, zoals op het schilderij van Venus en Amor hieronder.

cranach

Een eerste hefboom die het eenzijdige voyeurisme en exhibitionisme loswrikt uit hun oorspronkelijke wederkerigheid is de ruil tussen schoonheid en rijkdom. Onder dit regime bewondert de man de schoonheid van de vrouw, terwijl de vrouw alleen oog heeft voor zijn economisch vermogen, niet voor zijn schoonheid. Het opvoeren van de vrouwelijke schoonheid verandert in een pure vertoning die de onwil maskeert om zich echt over te geven. Omgekeerd verengt de mannelijke bewondering tot puur voyeurisme. Vermits niet zijn fysieke, maar alleen zijn economische en politieke aantrekkingskracht het vrouwelijke exhibitionisme uitlokken, kan hij niet vrijen met een seksueel opgewonden partner. Men kan terecht stellen dat de man de vrouw reduceert tot haar lichaam, als men de omgekeerde reductie van de man tot zijn economisch en politiek vermogen niet uit het oog verliest. Eeuwenlang raakten vrouwen opgewonden bij het zicht van kronen, uniformen en titels of andere attributen van mannelijke macht zoals kastelen en villa’s, koetsen en sportwagens, parken en zwembaden. De reductie van de man tot puur uiterlijke attributen is zo mogelijk nog erger dan de reductie van de vrouw, die tenminste nog in haar lichaam mag blijven wonen.

Niet alleen de asymmetrie van de ruil tussen schoonheid en rijkdom ontkoppelt voyeurisme en exhibitionisme. Verschillen in schoonheid zijn wellicht nog ingrijpender. Niet alle vrouwen zijn even mooi, en de verschillen springen des te meer in het oog naarmate in de loop van de geschiedenis de contacten tussen de mensen toenemen. Alleen de meest prestigieuze mannen kunnen de mooie vrouwen krijgen. De minder machtige en minder rijke mannen moeten tevreden zijn met mindere schoonheden. Van de begeerlijkste vrouwen kunnen ze kunnen alleen maar dromen. In de reële wereld moeten ze zich beperken tot het visueel genot van hun schoonheid. Die ontsteekt wel het vuur, maar levert geen brandhout. Het begeerde lichaam begeert niet, en het begerende lichaam wordt niet begeerd. In deze bodem wortelt een structureel voyeurisme: onder het regime van de verschillen in schoonheid is een meerderheid van mannetjes gedoemd slechts voyeuristisch te genieten van de mooie vrouwen die worden gemonopoliseerd door een prestigieuze minderheid. Ze vinden soelaas in de gedachte dat die minderheid - steeds onder het regime van de ruil tussen schoonheid en rijkdom - al evenmin het brandhout kan verteren: zo moesten haremhouders tot voor kort hun harems beschermen met een legertje eunuchen en ook vandaag nog wordt menige rijkaard bedrogen door zijn tuinman of portier. In de volgende hoofdstukken beschrijven we hoe de onbereikbare mooie vrouw nog onbereikbaarder wordt als ze zich toont in het beeld.*

(5) MANNELIJK GESLACHTSORGAAN TEGENOVER VROUWELIJK LICHAAM

‘But to the girdle do the gods inherit
Beneath is all the fiends;
There’s hell, there’s darkness,
there is the sulphurous pit -
Burning, scalding, stench, consumption,
Fie, fie fie! Pap, pah!

Shakespeare, King Lear.

Het naakte lichaam neemt bij de mens de plaats in van de geslachtsorganen. Maar mannelijkegeslachtsorganen blijven duidelijk zichtbaar, terwijl de vrouwelijke van nature zijn verborgen. Daarom is de verschuiving van geslachtsorgaan naar lichaam veel meer uitgesproken bij de vrouw dan bij de man.

De schoonheid van het vrouwelijke lichaam wint nog aan belang doordat mannelijke schoonheid in vele opzichten de tegenstelling is van vrouwelijke schoonheid. Zo staan de baard en het kale hoofd van de rijpe man tegenover de weelderige haardos en de naakte kin van de jonge vrouw.

darwin

chesneau

Op de plaats van de seksueel aantrekkelijkste onderdelen van het vrouwelijk lichaam - lippen en wangen in het gelaat, en borsten, buik en billen op het lichaam - zijn bij de man baard en beharing, spieren en knoken te zien.

aubry

konrad gös

Vooral bij blanken staat het behaarde mannelijke lichaam in een schril contrast met de opwindende schoonheid van een compleet haarloos - naakt - vrouwenlichaam.

shakhabalov

yvan galvez

boutilier-brown

Men kan het effect van de haarloze gladheid van het naakt meten door zich een vrouw voor te stellen met haar op haar borsten, billen en buik.

Puur optisch gezien zijn botten, spieren en haren van de man evenwaardig aan zachte, naakte rondingen van de vrouw. Maar het oog ziet ook de genoegens van de tastzin mee. En dat maakt een heel verschil. De weelde voelen van een zachte huid is veel leuker dan af te ketsen op de harde spieren of knoken. Een zachte vrouwenwang voelt heel anders aan dan een knokige en stekelige mannenkaak, en niet alleen kinderen nestelen zich liever tussen warme borsten of in een zachte schoot dan tegen harde spieren of scherpe botten. Omdat mannelijke schoonheid in dat opzicht niet zozeer de tegenstelling, dan wel de ontkenning is van de vrouwelijke, geeft menige vrouwelijke schone de voorkeur aan een lelijke man: het stelt haar eigen schoonheid des te sterker in het daglicht. Dat is de waarheid aan het verhaal van de schone en het beest. Het verhaal doet de ronde dat de Spaanse koninginnen met apen gingen wandelen om des te sterker de regelmaat van hun gelaat en de verzorgdheid van hun voorkomen te laten uit komen. Nergens wordt de tegenstelling - versterkt door die tussen de oude prestigieuze man en het mooie jonge meisje - duidelijker afgebeeld dan in onderstaande tekeningen van Royo.

royo

Geen wonder dat mannelijke schoonheid er vaker de voorkeur aan geeft om aan te leunen bij de vrouwelijke: de kin blijft dan baardloos, de haardos weelderig, het lichaam onbehaard en het vlees zacht, terwijl de stoere erectiele frontaliteit plaatsmaakt voor de charmerende lichte afwijkingen van de verticale en horizontale loodrechten van het kruis:

albrecht dürer

Maar terwijl de vrouwelijke geslachtsorganen tussen de benen verdwijnen en en schuilgaan achter het schaamhaar, blijft de schacht van de penis aan de blikken van allen blootgesteld, zeker als hij zich trots opricht.Alleen de kracht van de erectie kan dan de begeerte doen ontbranden, maar de tegenstelling tot de vrouwelijke schoonheid van het lichaam springt des te sterker in het oog.

aubry

Op vlak van schoonheid valt de tegenstelling tussen man en vrouw dan ook uiteen in twee tegenstellingen: de vrouwelijke geslachtsorganen als negatie van de penis, en het mannelijk lichaam als negatie van het vrouwelijke naakt.

Deze twee tegenstellingen worden vaak verdicht in de fundamentele oppositie tussen de harde dooraderde penis en het zachte naakte vrouwenlichaam.Onder naakte vorm zien we de tegenstelling in de prent van Tsukioka Settei - waarbij het interessant is om te weten dat de vrouw eigenlijk een mannelijke travesti is.

tsukioka settei

Bij Thomas Kreyn wordt de tegenstelling op de spits gedreven door een manshoge penis tegen te stellen aan het mooie lichaam van de vrouw:

thomas kreyn

Bij Michelangelo vervangt een zwaan - die als enige onder de vogels iets heeft wat op een menselijke penis lijkt - de tot penis gereduceerde man. Daardoor kan de kunstenaar de eikel vervangen door het meer esthetische hoorn van de snavel en de dooraderde huid door de dito blanke veren.

naar michelangelo

Dezelfde esthetiserende trend - waar we uitvoerig op terugkomen in hoofdstuk drie - zien we aan het werk in de foto van Shakablov waarmee we dit hoofdstuk openden: het volstaat om zijn foto te vergelijken met die van de bonobo om er zich rekenschap van te geven hoezeer de kunstenaar hier het werk van de natuur voltooit.

Hoe dan ook, de archaïsche natuur van de penis maakt hem ongeschikt voor puur visueel genot. Al ontbreekt het vooral de opgerichte penis niet aan enige charme, menig vrouwelijk oog geeft de voorkeur aan het gespierde lichaam, maar bij uitstek aan de uiterlijke tekens van weelde of macht - in de eerste plaats de scepter, die altijd is opgericht en een minder archaïsch uitzicht heeft (zie de Napoleon van David hierboven). Deze verschuiving van penis naar lichaam en uiterlijke attributen komt goed van pas. Want de vrouw hecht meer belang aan prestige dan aan het orgasme, laat staan aan bevruchting, waarvan de penis tenslotte nog altijd het orgaan is....


(6) HET GELAAT EN DE ROMP.

‘Je bent een vrouw als alle andere.

De hoofden zijn verschillend. De knieën zijn allemaal zwak...
Zo gaat het bij de dieren’

B. Brecht, Baal.

Normaal gesproken versterken seksuele en economische coïtus elkaar. Seksuele aantrekking is in de eerste plaats een uitdrukking van de algehele toewijding van de partners voor elkaar. Waar schoonheid tegen rijkdom of prestige wordt geruild en de minder mooien heimelijk naar een betere partij verlangen, ontwikkelt zich daarom een tegenstelling tussen de economische en de seksuele mens. Geest en lichaam zijn niet langer twee verschijningswijzen van één en hetzelfde wezen, ze komen tegenover elkaar te staan als onverzoenlijke tegenstellingen. Dit alles kristalliseert zich in de tegenstelling tussen het portret, dat de ogen als spiegel van de ziel laat verschijnen in een sprekend gezicht, en het naakte lichaam.

bird
	wieland

Waar geest en lichaam steeds weer in elkaar overgaan, gaat ook het gezicht met de ogen als spiegels van de ziel uiteindelijk deel uitmaken van de erotische verschijning van het lichaam. Bij Titiaans ''Venus van Urbino' hierboven echoën de curven van het gelaat, de ogen, de lippen en de kin de golvingen van het uitgestalde lichaam. Alleen als de erotische incarnatie wordt afgedwongen of geveinsd, weigeren de ogen op te gaan in de erotische verschijning. Ze blijven een blik die ons vragend, beschuldigend of spottend aankijkt, of die zich verbergt in een neerwaartse of zijwaartse beweging of achter het luiken van de oogleden (zie hoofdstuk negen).

Daarom geeft, onder het regime van de ruil van schoonheid voor rijkdom en verschillen in schoonheid, menig erotisch oog de voorkeur aan een naakt zonder aangezicht, een pure romp zoals in de afbeeldingen hierboven. De incarnatie wordt dan tot ‘belichaming’ in de letterlijke betekenis van het woord (zie hoofdstuk negen).

We zien de overgang duidelijk door een aantal naakten te vergelijken. Titiaans 'Venus van Urbino' heeft zich bereidwillig voor onze blik op het bed gespreid en de begerende uitdrukking op het gelaat consoneert welluidend met die van het gehele lichaam.Bij de Giorgione hieronder etaleert het lichaam zich ongegeneerd, maar de blik gaat schuil achter geloken oogleden - wat dan weer de resonerende opgang van het gelaat in het lichaam mogelijk maakt.

Maar uit het lichaam van de Olympia van Manet kijken ogen die ons het ongestoorde genot van het lichaam beletten.

En in ‘L’origine du Monde’ van Courbet zien we alleen de romp met gespreide benen: het gelaat met de blik die geen verschijning wil worden werd uit het kader gezoomd.

De innerlijke tegenhanger van het verschijnen van een lichaam zonder gelaat is de ervaring van seksuele overgave als een verlies of een vernietiging van de ziel of de persoonlijkheid, de complete tegenstelling van het gevoel van geliefden, die het alleen maar een verrukking vinden als ze na de zorg om elkaar ook nog als puur lichaam voor elkaar een bron van genot kunnen zijn.

De echo van de tegenstelling tussen aangezicht en romp is de klacht van menige vrouw dat ze alleen maar wordt geliefd om haar lichaam, niet om haar persoonlijkheid: de zogenaamde ‘objectivering’ van de vrouwelijke persoon, haar reductie tot een puur lichaam, overgeleverd aan de geile blik van een soeverein mannelijk subject. De klacht is pas verantwoord als hij ook wijst op de complementaire miskenning van de man. De tot lichaam gereduceerde vrouw weigert immers omgekeerd om het lichaam van de man te laten verschijnen. De mannelijke belichaming beperkt zich tot puur ‘oog worden’: de ‘incarnatie’ van de vrouw staat tegenover de ‘en-oculatie’ van de man. De omhelzing van het liefhebbende paar verwordt tot de ongelukkige ontmoeting van een oog zonder lichaam, dat is gedoemd te kijken naar een lichaam zonder aangezicht en dat rechtstreeks is verbonden met een opgerichte penis die wanhopig op zoek is naar de schoot waarin hij tot rust zou kunnen komen.

Van deze ongelukkige ontmoeting is de octopus van Hokusai met zijn begerige ogen en gretige armen een onovertroffen voorstelling: hij heeft ook nog twee ogen op de tentakel die de mond kust. En de vrouw die het monster niet aankijkt, wordt geacht te genieten...

hokusai

De onthoofding van de vrouw en de oogwording van de man is slechts de prelude tot de epifanie van het alziende oog van de Christus Pantokrator.

Vanuit hemelse hoogten kijkt het neer op het ge-enoculeerde wezen dat door het Sartriaanse sleutelgat spiedt naar een lichaam zonder gelaat dat zijn ogen ten hemel opslaat.Van deze god is Mozes - op wiens mimetisch taboe we uitvoerig terugkomen in hoofdstuk elf - alleen maar de vertegenwoordiger op aarde.

Zo wordt de cirkel gesloten.

© Stefan Beyst,oktober 2003


zie ook: stefan beyst over kunst



Reacties: beyst.stefan@gmail.com
.

Stefan Beyst is ookde auteur van
'De extasen van Eros'
waarin de wederwaardigheden van het erotisch oog worden gesitueerd
in de bredere context van de lotgevallen van de liefde als zodanig.