home over kunst over kunstenaars besprekingen info/contact DE MACHTSGREEP VAN HET OOG: VISUALISERING VAN DE EROTISCHE VERSCHIJNING Hoofdstuk drie van 'Het erotische oog en zijn naakt' objet de désir

(0) INLEIDING

Bij de mens is de erotische verschijning geen éénduidig gegeven. Eerder is ze te vergelijken met een tekst waarvan de woorden vaak meer dan één betekenis hebben. Zo doen de lippen vaak denken aan de vagina of een gespierde en dooraderde arm aan de kracht van de penis. De erotische lading van het ene element verschuift naar het andere. Daarbij spelen puur visuele gelijkenissen een doorslaggevende rol, al worden ze soms geconsolideerd door de taal (zoals bij ‘schaamlippen’). Maar in dit derde hoofdstuk zullen we aantonen hoezeer deze verschuivingen worden gedreven door het gecoördineerde spel van drie krachten: de neiging om het archaïsche uitzicht van de geslachtsorganen te esthetiseren, de neiging om het idee van een wonde te bezweren, maar vooral de 'perverse' neiging van het oog om zich in de plaats te stellen van de tastzin en de geslachtsorganen. Vooral de laatste kracht betekent een ware machtsgreep van het oog met de

visualisering van de tactiele en genitale verschijning

als gevolg.

Hieronder kunnen afbeeldingen te zien zijn van het naakte lichaam. Wie minderjarig is of aanstoot neemt aan het naakt, wordt dringend verzocht dadelijk deze pagina te verlaten.

(1) HET ESTHETISEREN VAN DE ARCHAÏSCHE SCHOONHEID

In het vorige hoofdstuk zagen we dat de geslachtsorganen appelleren aan een eerder archaïsche gevoeligheid. Dat lokt de neiging uit om ze te vervangen door meer esthetische substituten. Allerlei kandidaten dringen zich op. Zo zagen we, eveneens in het vorige hoofdstuk, hoe Michelangelo zijn Leda liet benaderen door een witte zwaan, wier gevederde hals, bekroond door het hoorn van de snavel de plaats inneemt van de dooraderde stam van de penis, bekroond door de eikel. Maar de meest voor de hand liggende kandidaten zijn andere onderdelen van het lichaam die meer tegemoet komen aan de esthetische eisen van het oog.

Daar zijn om te beginnen de vingers en de tenen. De beenderen maken deze langwerpige organen stijf zoals het bloed de opgerichte penis en ze worden bekroond door nagels, die de kleur gemeen hebben met de eikel, maar niet het slijmerige uitzicht:

(Klik op de naam van de fotograaf of op de foto om een grotere afbeelding te zien. Klik op de naam onder de grotere afbeelding om de website van de kunstenaar te vinden).

shakhabalov

Bij seksuele opwinding klopt onder de huid over vingers en tenen ook nog het bloed in de aderen, wat vooral zichtbaar is op de rug van de hand of de voet. Daarom wordt de afzonderlijke vinger of teen vaker vervangen door de gehele hand of voet. Het ene lid wordt daarbij vermenigvuldigd tot een veelheid van begerige leden:

norm edwards

konrad gös

Ook armen en benen komen inaanmerking. Ze zijn niet alleen onbuigbaar en dooraderd zoals vingers en tenen, maar ook nog gespierd, wat alleen maar kan bijdragen tot de evocatie van de kracht van de geërigeerde penis:

tony butcher

Op de foto hieronder is het oorspronkelijke orgaan overdekt en vervangen door een ware fallische overvloed:

ratajczyk

Ook de neus doet denken aan de penis: hij scheidt slijm af, de rug ervan gelijkt op de schacht van de penis en de neusvleugels op de teelballen, terwijl een snor het geheel met schaamhaar bekroont.Ten slotte is er de hals: het strottenhoofd beweegt onder de huid zoals de eikel onder de voorhuid, vooral als bij seksuele overgave het hoofd naar achteren wordt gebogen en de gespannen hals zich 'erectiel' strekt:

daley lorraine

Niet alleen de penis, ook de vagina zoekt meer esthetische verschijningsvormen op in de perifere delen van het lichaam. Voor de hand ligt de meer vertrouwde aanblik van de lippen. Deze hebben de kleur, de vorm en de structuur met de schaamlippen gemeen, maar niet het slijmerige uitzicht en de geur:De nadruk kan daarbij op de holte te komen liggen die door de lippen wordt omsloten:

Ook de vagina komt voor esthetiserende verschuiving in aanmerking. Een heel subtiele benadering zijn de 'labiale vormen' in Simone Stoll's 'Softbodies-extra':

simone stoll

Voor de hand ligt de vervanging door de meer vertrouwde aanblik van de lippen. Deze hebben de kleur, de vorm en de structuur met de schaamlippen gemeen, maar niet het slijmerige uitzicht en de geur.

eduardo segura

Bij het oog herinneren de oogleden aan de schaamlippen, de wimpers of de wenkbrauwen aan schaamhaar, de traanklier aan de clitoris en de pupil aan de vaginamond:

konrad gös

Ook de oorschelp is een holte omgeven door windingen die herinneren aan kleine schaamlippen ingebed tussen de grote:

keith nicolson

martin vrakbo

stefan beyst

De oksels vertonen vaak een plooi die is omgeven door schaamharen en hebben de bedwelmende geur met de vagina gemeen. Ook de scheiding tussen de haren op het hoofd wordt vaak gelezen als vagina, wat in onderstaande foto wordt versterkt door de overvloed van armen en benen, maar vooral door de opwaartse beweging van de knie:

boutilier-brown

(2) HET HELEN VAN DE WONDE

Niet alleen het archaïsche uitzicht van de vagina werkt de middelpuntvliedende verschuiving in de hand naar perifere delen van het lichaam. Ook de angst die is verbonden met de lectuur van de vagina als een snede speelt een belangrijke rol. Een geheelde wonde op een meer neutrale plaats op het lichaam dient dan zowel het verlangen naar esthetisering als het bezweren van deze angst. Bij uitstek de navel komt voor deze verschuiving in aanmerking,

andy metal

zeker als hij zelf langwerpig is, in het verlengde ligt van een voeg in de buik en is ingebed temidden van nauwelijks zichtbare, suggestieve haartjes:

kellerman

Nog geschikter om het idee van een wonde te ontkennen is de holte, voeg, naad of plooi die ontstaat als men onderdelen van het lichaam tegen elkaar aandrukt: de gave huid neutraliseert zowel het slijmerige als het bloederige van de schaamlippen.Als eerste komt in aanmerking de voeg die onder de vagina wordt gevormd als de benen tegen elkaar worden gedrukt. Maar andere plaatsen van het lichaam zijn even geschikt:

paul politis

konrad gös

didier carré

sarcinella

Hoezeer ook deze naden, vooral die tussen de samengedrukte benen, nog aan wonden herinneren, blijkt uit het feit dat ze vaak met stof worden omwonden:

		john healey
chris donovan

De helende beweging wordt voltooid als de naad ook nog vergroeit zoals bij de zeemeermin (zie hoofdstuk VII)

Vooral de verschuiving van de vagina naar de achterkant is zeer geschikt om de herinnering aan een wonde uit te wissen. De bloederige en slijmerige snede wordt al meteen vervangen door de gave naad van de billen die ontstaat bij het samendrukken van deze twee gave, symmetrische onderdelen:

boutilier-brown

Nog meer naar achteren gaat de voeg tussen de billen over in het gave, ongeschonden oppervlak van de rug. Alleen de symmetrie daarvan herinnert aan de snede:

ingres

In het verlengde van de bilnaad ligt de ruggengraat, waarlangs zich aan weerszijden twee strengen spieren bevinden die fungeren als vervangers van de lippen, terwijl het geheel is bedekt door gave huid: uitgediept, maar niet doorsneden:

eduardo segura

Het effect zet zich verder in de twee spierstrengen van de nek, waar de kleine haartjes aan weerszijden van de spierbundels ook nog herinneren aan het schaamhaar.

De helende verschuiving komt tot haar hoogtepunt als de snede, die toegang geeft tot de holte, wordt vervangen door de gave bolle schoot die haar omvat, zoals in Brancusi's 'Torse de jeune fille'.

brancusi

(3) DE VISUALISERING VAN HET TACTIELE EN GENITALE GEBEUREN

Onder verschoven vorm zijn de geslachtsorganen niet meer gebonden aan een geslachtelijk bepaald lichaam. Ook de vrouw heeft vingers, tenen, armen en benen en een neus, en ook de man heeft een mond, naden en vouwen, en een rug. Sterker nog: soms is het lichaam van het andere geslacht beter geschikt om de verschuiving aan te trekken. Denken we aan de vrouwelijke tepels, die groter zijn dan de mannelijke, net zoals de penis in erectie komen en dezelfde kleur hebben zonder slijmerig te zijn. Ook haarvlechten - die in onze cultuur vooral door vrouwen worden gedragen - zijn zeer geschikte vervangers van de penis.

Maar de verschuiving van de voorstelling van de penis naar het vrouwelijk lichaam is niet vanzelfsprekend. Ze gaat in tegen de neiging om alle kenmerken van het lichaam te conformeren aan het geslacht ervan. Een stem klinkt anders al naar gelang we denken dat ze van een man is of van een vrouw. Er zijn talloze andere voorbeelden die deze regel staven.

Als tegen deze dwingende regel zo vaak wordt gezondigd, moeten er wel sterkere motieven aan het werk zijn om de geslachtelijke stereotypering van het lichaam te doorbreken. Drijvende kracht is hier de 'perverse' trend, die we introduceerden in het eerste hoofdstuk. Als geliefden elkaar kussen, sluiten ze de ogen. Maar het oog wil blijven genieten van de visuele schoonheid: de minnaar wil de vervoering van het gelaat aflezen in plaats van ze te voelen met de lippen. En als de hand begint te strelen, gunt het oog haar slechts haar genot voor zover ze nieuwe tekens van vervoering op het lichaam opwekt. Het oog kan dan begerig het lichaam aftasten, tot het uiteindelijk tot rust komt bij de aanblik van de opgerichte penis of de begerige vagina, het ultieme teken van seksuele opwinding. Koppig vasthoudend aan zijn verlangen naar visueel genot, zou het oog ook nog visueel getuige willen zijn van de vereniging van de geslachtsorganen. Maar als die hun zin krijgen, verdwijnt de penis in het duister van de vagina.De conclusie is onontkoombaar: als het oog wil blijven kijken, dan zal het de vereniging van de geslachtsorganen en de intrede van het orgasme moeten zien te verhinderen (zie hoofdstuk I).

Deze machtsgreep van het oog komt neer op een ware ‘castratie’: zien maakt genitaal voelen onmogelijk. De blindheid voor dit 'castrerend' effect van het oog is zo algemeen, dat het niet overbodig is te herinneren aan het verschil tussen het genitaal en het visueel waarnemen van het orgasme. Met het oog zien we alleen de uiterlijke tekens van het gebeuren: de blos, de erectie van diverse onderdelen van het lichaam, het vertrekken van het gezicht, het rollen van de ogen, het op- en neergaan van de ademende borst, het kronkelen van het lichaam, en de mannelijke (en vrouwelijke) ejaculaties. Met het oor horen we het verhevigde ademen, het wellustig gekreun of de extatische kreten, en met de neus ruiken we vaak bedwelmende geuren. Hoe welsprekend deze expressies ook zijn mogen, het blijven slechts uiterlijke tekens voor het orgasme. Ze zijn niet het orgasme zelf. Het is een misvatting om - met Linda Williams - te denken dat men het mannelijk orgasme ziet als men een man ziet ejaculeren - zeker als men er dan meteen aan toevoegt dat het vrouwelijke orgasme onzichtbaar zou zijn, omdat men de contracties van de vagina niet kan zien. Net zoals de contracties van de vagina is de ejaculatie van de penis slechts één van de vele tekens die het orgasme verraden. Als teken is ook het vrouwelijk orgasme maar al te zichtbaar - en niet alleen sedert Masters en Johnson een camera in de vagina lieten afdalen. Hoe zouden vrouwen het anders zo gemakkelijk kunnen veinzen voor de mannelijke blik? Juist omdat het oog afhangt van tekens, laat het zich zo moeiteloos om de tuin leiden!

Het perverse verlangen van het oog om te blijven zien, stuit dus op een drempel die nooit kan worden overschreden. Het orgasme, de kern van het erotische gebeuren, zal voor altijd onzichtbaar blijven, hoe diep het ons ook beroert. Alleen de geslachtsorganen voelen het bij zichzelf en bij elkaar. Dat geldt niet alleen voor het orgasme, maar ook voor de opwinding. van de tastzin. Als de handen het lichaam in vervoering brengen, ziet het oog eveneens slechts de tekens daarvan. We verliezen dit gemakkelijk uit het oog omdat de handen blijven voelen als het oog kijkt: terwijl het oog geniet van de aanblik van tepels die rechtop staan, voelt de hand de warme zwelling van de borst. Alleen in de visuele aanvangsfase van het verleidingsproces vallen zien en ‘voelen’ samen, omdat ‘waarnemen’ hier ‘visueel waarnemen’ is - zien - en geen tactiel of genitaal waarnemen. De visuele opwinding blijkt immers uit het pure feit dat men zich toont. Alleen op zijn eigen terrein kan het oog dus de eigenlijke opwinding zien. Er is dus een groot verschil tussen visueel betoverd worden door de puur intrinsieke visuele schoonheid van een gelaat, en opgewonden raken door het bekijken van de tekens van opwinding of van het onzichtbare orgasme op datzelfde gelaat:

shiver

bernini

Meteen begrijpen we dat de esthetiserende en angstbezwerende middelpuntvliedende verschuiving weg van de geslachtsorganen die we hierboven bespraken, wordt voorbereid door een veel fundamenteler verschuiving: de 'perverse' verschuiving van tactiele en genitale gewaarwordingen naar de visuele tekens ervan. Het oog wil niet alleen genieten van de puur visuele vervoering die tot uiting komt in het wederzijds tonen en bekijken van elkaars visuele schoonheid. Veel vaker is het erop uit getuige te zijn van de tactiele en genitale vervoering. Deze visualisering leidt tot een een grandioze uitbreiding van de waaier van visuele verschijningen van het mooie lichaam.

(4) HET HERMAFRODIETE LICHAAM (1): DE FALLISCHE VROUW

Vooral omdat de machtsgreep van het oog een onvermoed gevolg heeft. Doordat het begerende oog de begerige penis uitschakelt, kan precies het hoogtepunt waarvan het getuige wil zijn, niet plaatsvinden.

In een eerste poging om dit probleem op te lossen, verlangt het oog dat het begeerde lichaam zichzelf tot orgasme brengt, of dat een derde de rol overneemt die het aan de penis van het eigen lichaam ontzegt. De erotische verschijning maakt dan niet langer deel uit van een omvattender eenheid, waarin de geliefden zich kijkend tonen aan elkaar. Ze verandert in de vertoning van een vrijend paar of van een lichaam dat zichzelf in vervoering brengt voor het oog van een toeschouwende derde. Op de lotgevallen die het oog en zijn naakt op dit pad te wachten staan, komen we uitvoerig terug in hoofdstuk IX. Hier interesseert ons een andere mogelijkheid: hoe het oog dat zich de metamorfose tot penis niet laat welgevallen, het begeerde lichaam omtovert tot een hermafrodiet in de ware zin van het woord: een wezen dat beide geslachtsorganen bezit.

Het is niet moeilijk om in te zien hoe het lichaam dat uit de wederkerige verbondenheid van zich tonend kijkende geliefden werd losgeweekt, zich tot dergelijke hermafrodiet ontpopt. De machtsgreep van het oog, die neerkomt op het uitschakelen van het geslachtsorgaan, maakt van het oog een puur voyeuristisch oog: het kijkt alleen maar en brengt het bewonderde lichaam niet meer tactiel of genitaal in vervoering. Onverhoeds heeft het van de bewogen schoonheid een koele schoonheid gemaakt. Des te sterker wordt het verlangen om de tekens van opwinding in het begeerde lichaam te zien, waar het zo op uit was. De tekens bij uitstek van opwinding zijn de geslachtsorganen in erectie. Het kijkende oog zal dus de penis waarin het niet wil ondergaan, moeten doen herrijzen in het begeerde lichaam om er te getuigen van de opwinding. En deze projectie is lonend: het oog krijgt in één en hetzelfde lichaam en in één oogopslag het begerende én het begeerde te zien. Zodoende maakt het oog de castratie van het eigen lichaam ongedaan door het bewonderde lichaam tot hermafrodiet om te toveren.

Er zijn vele manieren om dat wonder te bewerken. De projectie vertrekt bij de leegte die het oog zelf schept door te beletten dat de penis in de vagina verdwijnt. Wat het oog dan te zien krijgt, is de vagina als lege holte - het Niets. Dit is meesterlijk in beeld gebracht door Didier Carré:

didier carré

Niets ligt meer voor de hand dan de ontbrekende penis daar van binnenuit uit de holte te voorschijn te laten komen.In onderstaande prent van Rops wordt de wederopstanding van de penis begeleid door het élan van twee erectiele tepels:

De voorstelling van een wederopstanding van de penis uit de leegte wordt gevoed door de aanwezigheid van de baarmoedermond binnen in de onzichtbare holte. De omkering van de richting van de penis verraadt dat we hier te maken hebben met een projectie van de begerende penis. Dergelijke omkering onderscheidt het hermafrodiete lichaam ook principieel van het zichzelf bevredigende lichaam, waarbij de vervangers van de penis naar binnen zijn gericht.

Een tweede variant stelt zich het vrouwelijk orgaan zo voor dat het gelijkt op het mannelijke. Vooral de vrouwelijke geslachtsorganen lenen zich hiervoor: de grote schaamlippen zijn het embryonale equivalent van de teelbalzakken, de kleine schaamlippen van de penisschacht en de clitoris van de eikel. Uitstekende kleine schaamlippen zien er in vooraanzicht vaak uit als een uitsteeksel:

tono stano

Ook de schaamharen kunnen dienst doen als ze de vorm van een streepje hebben.

In een tweede fase verschuift de geprojecteerde penis esthetiserend naar vingers en tenen, armen of benen. Triomfantelijk stralen ze middelpuntvliedend uit rondom de (impliciet aanwezige of expliciet getoonde) begeerde holte. Veeleer dan de holte te ontkennen, versterken ze het effect ervan door contrast. De nadruk kan liggen op vingers of tenen (0*),

konrad gös

op vingers én tenen:

j-f bauret

op armen of benen,

waclaw wantuch		lefort

op armen én benen samen,

bob deweese

of op vingers en tenen, armen en benen.

ludovic goubet

j-f. bauret

eric kellerman

gunter kremer

alva bernadine

De holte, die bij Goubet in het middelpunt van het gebeuren staat, wordt bij Bauret bedekt door de voorovergebogen rug, bij Kellerman door de haren,bij Kremer door de opgeheven dij en bij Bernadine door de hand. Bij William Ropp wordt ze door het centrifugale geweld van benen, armen en vingers uit het midden verdreven, alleen maar om terug te keren in de holtes boven en onder in het beeld:

william ropp

In de foto van Wacek Wantuch lijkt de vrouw wel één opeenstapeling van erectiele uitsteeksels geworden. Dat effect wordt nog versterkt doordat de op zichzelf teruggeplooide benen en de gestrekte armen uitmonden in de naar buiten gerichte vingers en tenen die de holte omkaderen:

waclaw wantuch

Een ander indrukwekkend voorbeeld is ‘Iris messagère’ van Rodin. De kunstenaar versterkt de tegenstelling tussen de samengevoegde arm en been die in één begerend élan naar buiten stromen en de begeerde holte, door de vagina als snede te herhalen in het afsnijden van de ledematen aan de rechterkant.

De begerende penis kan ook verschuiven naar de erectiele borsten en de tepels:

alain paris
tono stano	tono stano

Het élan van de tepels kan worden vervoegd door de armen of de benen, of door vingers en tenen, armen en benen:

dave krueger

of, zoals in de foto van Yves Noir, door de algehele erectiele houding van het lichaam. Die wordt nog benadrukt doordat het achterovergebogen hoofd uitmondt in de puntige kin en door krachtige spanning in het silhouet van de benen, die op haar hoogtepunt wordt afgevoerd in de uit elkaar wijkende voeten:

yves noir

Ook haarslierten en vlechten kunnen de begerende penis belichamen en stralen erectiel uit de gebogen romp die de begeerde holte omsluit zals bij Diekamp.

volker diekamp

hermann foesterling

Ten slotte kan ook het hoofd worden gelezen als eikel op de nek als schacht.Er is iemand als Amelkovich nodig om in onderstaande foto heel wat deze thema's in één beeld - de complete tegenhanger van de foto van Carré waarmee we deze reeks begonnen - te verenigen:

igor amelkovich

Door heel deze ontwikkeling lijkt het vrouwelijk lichaam wel te zijn verkeerd in zijn tegendeel: erectiele uitsteeksels nemen de plaats in van holtes en rondingen.

robert piccart

In werkelijkheid was het vrouwelijk lichaam al van meet af aan opgebouwd rond de tegenstelling tussen holte/ronding en uitsteeksel: lange benen en vingers maken het vrouwelijk lichaam pas goed aantrekkelijk. Maar het is pas de oplading ervan met de fallische begeerte van de gecastreerde voyeur die de tegenstelling manifest maakt.

En die erectiele oplading van het lichaam is nog lang niet voltooid. Want in een derde fase verschijnt de hermafrodiet pas nadat én penis én vagina zijn verschoven. Voor de hand ligt de vervanging van de vagina door de meer vertrouwde aanblik van de lippen. De ontbrekende penis wordt hier belichaamd door de uitgestoken tong:

andy metal

De vagina kan ook verschuiven naar de hand(en) waar de vingers en de duim worden tegengesteld aan de holte van de handpalm. Een bekend voorbeeld is 'La cathédrale' van Rodin. Als deze zich met zijn modellen terugtrok, placht hij een kaartje aan de deur te hangen waarop stond: ‘L’artiste visite la cathédrale’.

Op de foto van Alain Paris hieronder vervangt de opening tussen de vingers ongemerkt het origineel:

alain paris

en bij Sarcinella wordt de opening tussen de vingers versterkt door de schaduw over de holte tussen de strengen in de hals verder naar boven:

sarcinella

In de voorstelling van Medusa (bijvoorbeeld die van Caravaggio) verschuift de vagina naar de mond en de vermenigvuldigde penis naar de kronkelende haarslierten.

De beweging naar boven wordt voltooid in die wonderbaarlijke foto van Wantuch waar het donkere gat aan de onderkant wordt bedekt door het zwarte haar op de schedel aan de bovenkant. Het geheel wordt omsloten door het gespannen raam van gespierde schouders, op zichzelf teruggeplooide armen en ineengevlochten vingers:

waclaw wantuch

De neiging tot esthetisering en het bezweren van de voorstelling van de wonde kunnen ook resulteren in het vervangen van de vagina door de gave huid van de schoot die haar omvat of van het bekken dat haar omgeeft. Als ook de derde kracht, de fallische oplading van het vrouwelijk lichaam, zich roert, wordt dit bergende lichaam tegengesteld aan de uitstekende armen en benen en vaak ook aan het hoofd, die de penis belichamen.Een fascinerende versie is de ‘Grande Odalisque’ van Ingres. De oksel herinnert aan de vagina, maar de snede wordt daar ontkend door de nadruk op de bolle borst. Vanuit dit centrum radiëren een verlengde arm en verlengde benen, die met zijn drieën ook nog eens uitlopen in benadrukte vingers en tenen.

Het ligt voor de hand dat het dusdanig fallisch opgeladen vrouwelijke lichaam in de verleiding kan komen om zichzelf te penetreren. We krijgen dan te maken met alle mogelijke vormen van zelfbevrediging, die we samen met de opwinding van het lichaam door een derde zullen behandelen in hoofdstuk IX.

(5) HET HERMAFRODIETE LICHAAM (2): DE VAGINALE MAN

In principe kan ook het begerende oog van de vrouw de uitgeschakelde vagina op de man projecteren. Ook het mannelijke lichaam bezit immers de nodige aanknopingspunten voor een verschuiving van de vagina (anus, mond, oog, oor, naden). Vooral de mondholte en de begerige ogen zijn aangewezen aanknopingspunten:

Temeer omdat een geopende mond hoort bij een hongerig kind dat door de borst moet worden gestild. Na afloop is het buikje rond, en dat levert naast een overvloed aan plooien ook nog een nieuwe mond op: de navel, zoals in onderstaand beeld uit de tuinen van Boboli (Valerio Cioli) waarbij de nadruk op de open mond en de navel nog wordt versterkt door de ogen en de open mond van de schildpad, wier schild overigens ook een echo is van de bolle buik van haar berijder.

Een meer mannelijke - en oudere - versie van bovenstaand beeld levert het archetype van de oervader op, zoals in de afbeelding van Royo hierboven. De jongere - en minder orale - versie daarvan is te zien op onderstaande foto van Maia (en in de Jupiter van Ingres verder)

marcelo maio

En dat herinnert er ons aan dat de aanknopingspunten vaak van een minder orale en meer genitale aard zijn:

tony butcher

chris reynolds

Maar de mogelijkheden om bij de man de holte tegen te stellen aan de penis (onder niet-verschoven vorm) zijn veel beperkter dan de mogelijheid om de penis aan de holte tegen te stellen bij de vrouw. Daar komt bij dat de expressie van een begerige vagina veel minder sprekend is dan die van een begerende penis: ze bestaat uit openstaande lipjes en een gespannen opening van de vagina, wat een minder krachtig teken is dan de rechtopstaande penis. Ten slotte mogen we niet vergeten dat onder het regime van de ruil van schoonheid tegen rijkdom alleen de man het lichaam begeert. Dat alles maakt de projectie van de begerende vagina op het mannelijk lichaam veel zeldzamer dan die van de penis op het vrouwelijke. Toch ontbreekt de feminiene investering van het mannelijk lichaam niet geheel. Geven we een overzicht.

Het mannelijke geslachtsorgaan zelf biedt weinig aanknopingspunten voor projectie van de schaamlippen of de vaginamond. Alleen het mondje van de penis en de opening van de voorhuid rond de eikel komen in aanmerking.Vlakbij de penis bevindt zich de anus. Maar de houding van waaruit men de anus ziet, onttrekt echter de penisschacht grotendeels aan het zicht. Hetzelfde geldt voor de verschuiving naar de mond, waarbij de penis al helemaal uit het gezichtsveld verdwijnt. Meer mogelijkheden zijn er als niet alleen de vagina, maar ook de penis verschuift naar perifere onderdelen. De anus kan dan tegengesteld worden aan een staart, zoals bij de duivel:

milton montenegro

Veel geschikter is de verschuiving van de vagina naar de mond, vooral als hij voorzien is van de nodige beharing - niet alleen in Egypte wordt het schaamhaar van de vrouw haar ‘baard’ genoemd. Als penis kunnen dan dienst doen: de tong, de neus, de punten van de snor of sik, baard, haarslierten of horens die middelpuntvliedend uitstralen rond de mondholte, die dan bij voorkeur open staat. Dat verklaart de ‘vrouwelijke’ werking van de mond die is gewapend met dergelijke mannelijke uitsteeksels:

dürer

Verwijzen we ook naar de opening tussen vingers of tenen (zie Dürer hierboven en Ingres hieronder).In de foto van Gös hieronder herinnert het kruis van de plooien aan het kruis van de dijen (zie hoofdstuk VII)

konrad gös

En in een andere foto van Gös wordt de gapende opening van een ton omspannen door gespierde benen, terwijl de penis is vervangen door een overvloed van openingen tussen fallisch geladen samengevoegde handen:

konrad gös

Ofschoon - of juist omdat - de indrukwekkende foto van Bertok hieronder past in de heel andere context van zelfpijniging, geeft hij niettemin een een overvloed te zien van holtes: in de buik, in de keel, tussen de ribben en tussen duim en vingers. Al deze holtes zijn tegengesteld aan de fallische kracht van strottenhoofd, haarlokken, ribben, armen en vingers:

goran bertok

Het oog roept dus het uitgesloten geslachtsorgaan dus op bij zowel de man als de vrouw. Naast de ‘fallische vrouw’ is er dus ook een ‘vaginale man’, of - om rekenschap te geven van de verschuivingen: van de ‘vaganale’, ‘vagorale’ of ‘verwonde man’. Maar het is wellicht beter om gewoonweg van de (mannelijke of vrouwelijke)’ ‘hermafrodiet’ te spreken: deze term heeft het voordeel dat hij de nadruk legt op het proces dat bij beide geslachten in principe gelijk is en dat hij ook kan worden toegepast op de verschoven vormen.

Een merkwaardige ontmoeting van een mannelijke en een vrouwelijke hermafrodiet is te zien op het schilderij ‘Jupiter en Thetis’ van Ingres. Bij Thetis zijn de uitsteeksels beklemtoond (en de vagina verborgen); bij Jupiter omkaderen de machtige ledematen en de staf de mond met de snor, de plooi van de navel en de voeg tussen de tenen. De omkering komt tot haar hoogtepunt waar de mannelijke ‘vagina’ wordt gevingerd door de vrouwelijke ‘penissen’.

(6) HET HERMAFRODIETE LICHAAM (3)

Niet alleen de perverse trend is verantwoordelijk voor de omvorming van de erotische verschijning tot hermafrodiet. Ze kan ook het gevolg zijn van de schaarste aan vrouwelijk schoon. Die leidt tot een relatieve onverschilligheid van de vrouw tegenover mannelijke schoonheid, die alleen maar sterker wordt door de ruil tussen schoonheid en rijkdom. Uiteindelijk staat een puur voyeuristische man tegenover een puur exhibitionistische vrouw, of - om het plastischer uit te drukken: het begerige oog en de opgerichte penis van de man staan tegenover het mooie lichaam van de (onbewogen) vrouw, zoals in de prent van Hokusai.

Dat roept het verlangen op naar het herstel van de wederkerigheid. De man die begeert, wil ook worden begeerd, en vermits hij zich begeerlijkheid alleen kan voorstellen als vrouwelijke schoonheid, vult hij bij zichzelf de leegte tussen begerend oog en begerende penis op met de voorstelling van een begeerlijk vrouwelijk lichaam. Omgekeerd wil de vrouw die wordt begeerd ook begeren, en vermits zij zich begeerte alleen kan voorstellen als mannelijke begeerte, vult ze haar begeerlijke lichaam aan met de begerende penis. In beide gevallen resulteert de poging tot herstel van de wederkerigheid in de constructie van het begeerde vrouwelijke lichaam met de begerende penis.

Een treffend voorbeeld is de David van Donatello. De mooie jonge knaap geniet soeverein van zijn eigen schoonheid, die hem, trots en zelfgenoegzaam, onafhankelijk maakt van de begeerte naar een onbereikbare vrouw. Daarom past bij het beeld van de hermafrodiet merkwaardig genoeg de slappe penis. De vereniging van de geslachtsorganen maakt plaats voor de besloten cirkel van het oog dat kijkt naar de schoonheid van het eigen lichaam. Dit beeld - als het ware het vervolg op de octopus van Hokusai - belichaamt treffend de complete visualisering van de genitaliteit: de penis die in de vagina wil dringen is tot oog geworden dat de schoonheid van het eigen lichaam bewondert.

De tegenhanger van het ‘vrouwelijke’, zelfgenoegzame in zichzelf gekeerd zijn van de David is de agressieve triomf van de ‘fallische vrouw’: begeerlijkheid en begeerte in één. Hier ligt de nadruk op de begerende penis.

In beide gevallen geniet het oog van het eigen lichaam, of beter gezegd van het andersgeslachtelijke deel ervan. Het oog kan rechtstreeks naar het eigen lichaam kijken (David), maar vaker geeft het de voorkeur aan een spiegel of een camera - of de tussenkomst van het beeld. Of het genot wordt bemiddeld door het oog van een derde, wat vooral het geval is bij de travestie (zie hoofdstuk V). In alle gevallen probeert de voyeur de verbroken wederkerigheid van tonen en kijken, de verstrengeling van phanische en scopische drift, te herstellen door het eigen kijken en het eigen tonen te verdubbelen: vanuit zijn eigen lichaam kijkt hij naar de bewogen verschijning in de spiegel, van waaruit zijn eigen blik de vervoering van zijn eigen verschijning bezweert.

Ook de vereniging van begerende penis en begeerd lichaam pleegt men aan te duiden als de hermafrodiet. Ten onrechte: een echte hermafrodiet heeft de geslachtsorganen van beide geslachten, terwijl onze hermafrodiet alleen het begeerlijke lichaam van het ene geslacht heeft en het begerende geslachtsorgaan van het andere. Echt hermafroditisme vinden we alleen in de boven beschreven voorstellingen. Op onderstaand tweeluik zie je hoe dit derde soort hermafrodiete lichaam zelf weer de weg van de verschuiving kan opgaan:

da vinci

da vinci

De visualisering wordt pas echt voltooid als het begerende lichaam zich tot in het begerende geslacht toe vereenzelvigt met het begeerde lichaam. De man wil de begeerde vrouw worden, en de vrouw de begerende man. Dat wordt geïllustreerd in het zelfportret van Schiele: de teelbalzak is voorzien van een bloedige naad (vergelijk met de Aborigines die de penisschacht en de naad tussen de teelballen opsnijden), een penisschacht is niet te zien, de onderbuik is tot schoot geworden, het bovenlichaam is getooid met vrouwelijke borsten, de armen koesteren het eigen hoofd en de voeten zijn afgesneden, net zoals de penisschacht. De hoekigheid en benigheid van het lichaam is de laatste getuige van de opgeloste mannelijkheid.

schiele

De voorstadia van dit portret zijn te zien in het beeld waar Schiele over de schouder van zijn model in de spiegel kijkt, dat niet toevallig een puberaal meisje is dat nog nauwelijks de tekenen van vrouwelijkheid vertoont: borsten en ronde vormen.

(7) HET OOG EN ZIJN FETISJEN

Het 'perverse' verlangen van het oog om getuige te zijn van de tactiele en genitale vervoering is zo sterk, dat het al te graag vergeet dat het slechts van tekens geniet: om zijn machtspositie te behouden, mag het zich vooral niet herinneren dat die slechts verwijzen naar wat voor altijd onzichtbaar zal blijven. Het oog gelijkt daarbij op de aanbidders van het gouden kalf, die de afbeelding voor het origineel aanzien en vereren als een afgod, een fetisj.

Door het gebeuren te verhinderen waarvan het getuige wil zijn, blijft de holte leeg. Wat erin zou moeten verdwijnen, komt aan de oppervlakte te voorschijn. Uit deze beweging wordt de oerfetisj geboren: de voorstelling van de fallische vrouw of de vaginale man. De neiging tot esthetiseren van de geslachtsorganen en de pogingen om de angst omtrent de wonde te bezweren, zorgen ervoor dat de oorspronkelijke voorstelling steeds verder centrifugaal naar de omtrek verschuift, zodat de oerfetisj zelf weer in toenemende mate onherkenbaar wordt. Hij verdwijnt dus zelf weer achter nieuwe fetisjen van de tweede generatie: fetisjen van de fetisj. Alweer zoals het gouden kalf, worden deze fetisjen van de tweede generatie vereerd met een godsvrucht die eigenlijk was bedoeld voor het origineel dat ze verbergen achter een esthetische sluier.

Voyeurisme is dus ook de moeder van fetisjisme. Verdere lotgevallen van het fetisjisme worden behandeld in hoofdstuk V.

POSTSCRIPTUM

Wijzen we er tot slot op dat de processen die hierboven werden beschreven zich niet alleen voordoen op het vlak van seksualiteit. We zien ze ook aan het werk bij iemand die de piano niet kan bespelen - al was het alleen maar omdat hij besloot ze te tekenen: uiteindelijk wordt het inerte meubel in een reeks van achttien tekeningen tot een bijna menselijk wezen dat de krachten uitstraalt die de tekenaar in zichzelf niet wist te ontketenen. Al is wat hier wordt gevisualiseerd niet het onzichtbare orgasme maar de evenzeer onzichtbare muziek:

uit 18 piano's

© Stefan Beyst, november 2003


zie ook: stefan beyst over kunst

Stefan Beyst is ookde auteur van

'De extasen van Eros'

waarin de wederwaardigheden van het erotisch oog worden gesitueerd
in de bredere context van de lotgevallen van de liefde als zodanig.