0. Naar verluidt zien almaar meer mensen het niet meer zitten. Ze waren begonnen aan de
race naar de top, werden almaar voorbijgestoken, en laten het
op de duur finaal afweten. Die race is een oud evolutionair zeer, dat heviger is geworden in de loop van de menselijke geschiedenis.
Daarom zijn er heel wat strategieën ontwikkeld, niet alleen om de
top te bereiken, maar ook om te overleven als verliezer.
Onderzoeken we welke dat zijn en wat hun onderlinge
relatie is. (Lees de uitgebreide versie:
Het probleem en zijn oplossingen).
1.
We zijn er verzot op om anderen te overtreffen. Dat blijkt
positief uit het feit dat we het niet kunnen laten om ons
individueel of groepsgewijs te vergelijken met anderen, ranglijsten op
te stellen, wedstrijden en kansspelen te organiseren, te gokken
en te gamen. Dat blijkt
negatief uit onze onwil om van tronen allerhande te worden gestoten,
of gewoon maar kritiek te verdragen. Dat
we almaar anderen willen overtreffen komt omdat we vehikels zijn voor de replicatie van onze genen: om
het overleven en het succesvol opereren van dat vehikel veilig te
stellen, gaven die ons een ongebreidelde drang mee om bij elke
confrontatie met concurrenten de beste te zijn. Dat verklaart het
triomfgevoel en het superioriteitsgevoel van de overwinnaar, de
ontgoocheling en het minderwaardigheidsgevoel van de verliezer.
(Lees de uitgebreide versie: Triomf en
verslagenheid).
2. De overwinning van de enen is de nederlaag van de anderen:
presteren is een agressieve daad. Daarom kunnen we pas ongeremd
concurrereren en triomferen als de overwonnenen vreemden zijn of
vijanden. Zijn onze concurrenten verwanten, medewerkers, of leden
van onze gemeenschap, dan mogen we hen alleen overtreffen als onze
bijdrage beslissend is voor het succes van de groep, als we de
vruchten van ons succes met hen delen, of als ze kunnen delen in ons
prestige door onze bewonderaars te worden. In alle andere gevallen
stellen de verliezers ons streven in vraag. Als we toch winnaar willen worden, moeten we ons streven
trachten te hullen in een schonere schijn. Dat kan door de
agressieve component ervan te verdonkeremanen door de prestatie op
zich in het daglicht te stellen. Het kan ook door samenwerken, anderen
helpen, het bestrijden van of verzaken aan concurrentie te begrijpen
als tegenstellingen van concurreren. Een en ander werpt een nieuw licht op faalangst en perfectionisme. (Lees de uitgebreide versie:
Concurrentie versus gelijkheidsstreven).
3. Concurrentie toont zich onverbloemd in het stellen van
de daad waarmee we onze superioriteit bewijzen. Als die geen
blijvende sporen nalaat, onzichtbaar of ongrijpbaar is, het daglicht
niet mag zien, of gewoon een roemloos feit is, kunnen we te koop
lopen met de rijkdom en/of het welzijn die hij oplevert. De
tekenwaarde daarvan wordt verdubbeld door de opbrengst weg te
schenken: bij de
triomf van vermogend te zijn voegt zich dan die van schenker te zijn. (Lees de uitgebreide versie:
Tekens voor triomf).
4.
Introduceren we enkele handige termen. 'Concurrentenpool' noemen we
de som van het aantal (individuele of collectieve) kandidaten dat op
een gegeven terrein de beste wil zijn. 'Arena' noemen we de plaats
waar de krachtmeting tussen alle
concurrenten uit een concurrentenpool plaatsgrijpt.
'Concurrentiepiramide' noemen we de rangorde van de concurrenten na
de strijd in de (globale of regionale) arena.
'Territorium' noemen we het geheel van posities dat bij de
concurrentiestrijd kan worden veroverd. (Lees de uitgebreide versie:
'Termen').
5. De concurrentiestrijd wordt almaar heviger doordat almaar
meer arena's de hele tegenwoordige en verleden concurrentenpool gaan omvatten, doordat de productiviteit almaar
toeneemt, en doordat velen overschakelen van individueel naar collectief
presteren.
Het aantal mensen dat winnaar kan worden neemt daardoor almaar af,
en het aantal verliezers of uitgeslotenen neemt almaar
toe. (Lees de uitgebreide versie:
Verhevigen van de concurrentie).
CORPUS:
DE WEDERWAARDIGHEDEN VAN DE VERLIEZERS
Als we in die
verhevigde concurrentiestrijd het onderspit moeten delven, kunnen we
opteren voor twee eigenlijke oplossingen (A, 1-2), acht gradaties van
een gedeeltelijke oplossing (B, 1-8), en een manier om ons aan het probleem te
onttrekken (C). (Lees de uitgebreide versie:
Het lot van de verliezers).
A. EIGENLIJKE OPLOSSINGEN
1. Ons herpakken, ons schikken in de
rangorde, opgeven.
Speken de omstandigheden of geluk geen rol, of kunnen we onze
prestatie niet verbeteren, dan rest ons niets anders dan ons neer te
leggen bij onze nederlaag of onze lagere plaats in de rangorde, en
uit te kijken naar de verder te bespreken alternatieve oplossingen.
Spelen de omstandigheden of geluk wel een rol, of kunnen we onze
prestatie verbeteren door oefenen en leren, dan flakkert onze
drang weer op om de beste te zijn of om een betere plaats in de
rangorde te veroveren. Maar als onze inspanningen vergeefs blijven, is het
verloren moeite om ons te blijven herpakken. Ook hier rest ons dan
niets anders dan ons neer te leggen bij onze absolute of relatieve
nederlaag en uit te kijken naar de verder te bespreken alternatieve
oplossingen. (Lees de uitgebreide versie:
Herkansen en herpakken).
2. Samenwerken en groepsgewijze
concurrentie: deelhebben aan de triomf van de groep.
Een eerste alternatief is dan een bondgenoot zoeken om de concurrent
te overtreffen. Dat is wel efficiënt, maar levert minder prestige op
dan individueel een individuele tegenstander verslaan. Omdat ook de
concurrent dan kan gaan samenwerken, leidt deze strategie tot
groepsgewijze concurrentie. Daarbij vallen individuele concurrenten
van meet af aan uit de boot. Binnen elk der concurrerende groepen
kunnen de besten nu ongestoord de zwakkeren overtreffen omdat allen
delen in de triomf van de hele groep, zodat de zwakkeren binnen de
groep toch winnaar kunnen worden als ze zich niet langer begrijpen als
individu, maar als groepslid. Toch blijft het gevoel de beste te zijn in eerste
instantie een individuele aangelegenheid: de leiders - de besten in
de groep - gaan uiteindelijk met de pluimen lopen. (Lees de
uitgebreide versie:
Groepsgewijze concurrentie).
B. GEDEELTELIJKE OPLOSSINGEN
Bij alle vorige oplossingen blijven we vasthouden aan het ideaal om
de beste te worden in een gegeven arena. Bij alle volgende proberen
we de vernedering van onze nederlaag ongedaan te maken door van
arena te veranderen, door verkleinen van de arena in ruimte en/of
tijd, door inperken van de waaier van arena's, door omschakelen van
concurreren naar bewonderen, door ons op te stellen als eigenlijke
winnaar of oneigenlijke verliezer, en door de overwinning uit te
stellen, te beleven in de verbeelding, of door onszelf en elk
streven te ontwaarden.
1. Uitbreiden van het aantal arena's en arenawissel.
Een aantrekkelijke uitweg biedt het uitvinden van almaar nieuwe
manieren van overleven. Telkens iemand een nieuwe niche ontdekt, kan
hij een tijdlang zonder concurrenten aan de slag. Maar weldra wordt
zijn nieuwe niche tot nieuwe arena, tot weer een nieuwe niche wordt
betrokken. Zo ontvouwt zich een almaar ruimer landschap van arena's
waarin almaar meer winnaars kunnen verschijnen. Aantredende
concurrenten moeten voortaan uit de almaar aangroeiende waaier de
arena kiezen waarin ze het meest kans maken, en ze kunnen naar een
andere arena overschakelen als blijkt dat ze hun kansen verkeerd
hebben ingeschat.
(Lees de uitgebreide versie:
Arenawissel).
De arena's gaan zelf weer deel uitmaken van een arena der
arena's. Willen we een lager gewaarderde arena betreden, dan moeten
we arena's die aanvankelijk onze voorkeur wegdroegen links
laten liggen, en we kunnen dat alleen door ze te ontwaarden. De ontwaarding
gebruikt twee basisformules:
een alternatieve waarde naar voor schuiven; ('Ik ben
wel niet sterk, maar wel slim'), of een onwaarde tot waarde uitroepen ('Niet rijkdom maar armoede is nastrevenswaardig'). (Lees de
uitgebreide versie: Arena der
arena's).
De tocht doorheen de waaier van arena's
begint al heel vroeg in het leven, op een ogenblik dat we als kinderen een
slechts beperkt beeld hebben op het landschap der arena's, beeld dat overigens heel vaak fantastisch,
mythisch, of
historisch is, en pas tegen de volwassenheid de realiteit begint te benaderen.
Pas als we daarmee rekening houden,
krijgen we een beeld op de reeks krenkingen met bijbehorende
herwaarderingen die gepaard gaat met
het neerdalen in de hiërarchie der arena's.
(Lees de uitgebreide versie:
Individuele herschikking
der arena's).
De achtereenvolgende ontwaardingen veroorzaken een
herschikking van de oorspronkelijke hiërarchie der arena's. Wat in
de waardering van velen aanvankelijk op de hoogste plaats stond,
eindigt vaak op de laatste plaats, en omgekeerd. Pas als we deze
herwaardering ongedaan maken en rekening houden met arenawisselingen in
de kindertijd, kunnen we de oorspronkelijke hiërarchie der arena's
reconstrueren. (Lees de uitgebreide versie:
Oorspronkelijke arena
der arena's).
2. Verkleinen van de omvang van de concurrentenpool.
We kunnen de concurrentenpool ruimtelijk verkleinen door spreiding van
aangroeiende concurrentenpools over meerdere arena's in een hiërarchie van almaar meer beperekte arena's:
de hele wereld, continenten, landen, regio's, steden of dorpen,
wijken, buurten. Naast deze relatieve is er ook absolute inperking:
een deel van de concurrentenpool voert discriminerende criteria in
om anderen
de toegang tot de arena te ontzeggen. Deze inperking belet ons niet
om de vele beperkte arena's onderling te vergelijken en een
hïërarchie van arena's op te stellen. De
besten op alle lagere echelons zijn dat alleen als ze naar onder
kijken. (Lees de uitgebreide versie:
Verkleinen concurrentiepool in de
ruimte).
De concurrentenpool kan ook aangroeien door opstapeling in de tijd
van producten of beelden van en tekens voor prestaties. Om de
concurrentenpool te verkleinen volstaat het om de tijdsduur
gedurende dewelke concurrenten in aanmerking komen te verkorten:
van de gehele geschiedenis, over een tijdvak, een eeuw, een
decennium, tot vierjaarlijkse, jaarlijkse, maandelijkse, wekelijkse,
dagelijkse krachtmetingen, of gewoonweg rondes in een spel. Ook hier
blijft men de toppen vergelijken. Het
aantal winnaars kan ook verhoogd door de tijdsduur van de prestatie
te verlagen: van diamanten bruiloft tot one-night stand.
(Lees de uitgebreide versie: Verkleinen van de concurrentpool
in de tijd).
3. Verenging van de globale waaier van arena's.
Er zijn vele terreinen waarop we moeten presteren. We zijn pas
tevreden als we op al deze domeinen de beste zijn. Als dat niet
het geval is, kunnen we ons verlies in de ene arena compenseren door
winnaar te worden in een andere, bij uitstek als het ook nog een
kleinere is. Dat leidt tot de alomtegenwoordige basisdichotomie tussen
maatschappelijk presteren in tendentieel
wereldomvattende arena's met een beperkt aantal winnaars, en privaat
presteren in vaak heel kleine arena's zoals de collega's, de vriendenkring, het gezin
of het paar, met talloze winnaars. De
verenging gaat vaak gepaard met een extatisch gevoel, zoals bij de
bekering tot een winnende gemeenschap of bij
verliefdheid. (Lees de uitgebreide versie:
Verengen van de waaier van arena's).
Bijkomende mogelijkheden worden geschapen door het organiseren van kansspelen en loze
wedstrijden. Verliezers in de echte wereld kunnen dan winnaar worden in
de wereld van het spel.
(Lees de uitgebreide versie:
Spel als bijzondere vorm van verengen van de waaier van arena's).
Terwijl de verliezers zich terugrrekken in almaar lagere en meer
beperkte waaier van arena's, werken de
winnaars zich op tot almaar hogere arena's in een almaar bredere
waaier van arena's, tot
uiteindelijk oervader- of oermoederstatus wordt bereikt.
(Lees de uitgebreide versie: Ontplooien
van de volledige waaier).
4. De eigenlijke overwinnaar.
Een volgende oplossing bestaat uit voorwaardelijke capitulatie. We
leggen ons neer bij onze mindere positie of onze nederlaaag, niet zonder erop te wijzen
dat de krachtmeting niet eerlijk was: erfelijkheid, ongunstige
omstandigheden, een dosis ongeluk, of niet ter zake doende factoren
(waaronder bedrog en discriminatie) speelden in ons nadeel. (Lees de
uitgebreide versie: De eigenlijke
winnaar).
5. Van overwinnen naar bewonderen.
We kunnen ermee ophouden om te proberen de beste te overtreffen en
ertoe overgaan om hem te bewonderen. Dat laat ons toe om ons één te
voelen met vaak grote aantallen medesupporters en gezamenlijk te
triomferen over allen die andere idolen bewonderen. De individuele
concurrentie met de bewonderde beste maakt daarbij plaats voor een
groepsgewijze concurrentie tussen bewonderaars - fans,
supporters, aanhangers, gelovigen. (Lees de uitgebreide versie:
De bewonderaar).
6. Uitgestelde triomf, hoop, droom, fantasmagorie.
We kunnen onze overwinning ook almaar uitstellen. In afwachting zijn
we zegezeker: het Van Goghsyndroom van de avant-gardes die vandaag
miskend zijn, maar morgen zullen triomferen. Dat uitstel is meest geschikt als er geen vastgelegd
parcours is dat naar de overwinning leidt, of als het toeval een grote rol speelt.
Hoe verder de overwinning naar de toekomst
wordt verlegd, hoe langer we ons kunnen koesteren in de gedachte dat
we ooit overwinnaar zullen zijn. (Lees de uitgebreide versie:
Uitgestelde triomf).
7. Instant triomf: fantasie en waan.
De stap naar het pure fantaseren van actueel succes is niet ver
meer. We kunnen opgaan in eigen fantasieën of in door
kunstenaars gefabriceerde werelden. We kunnen deze fantasieën
blijven onderscheiden van de werkelijkheid, maar we kunnen ze ook
promoveren
tot
een door geestelijken allerhande geschapen parallelle wereld, ja zelfs tot de enig werkelijke
wereld: waan. (Lees de uitgebreide versie:
Instanttriomf).
8. Ontwaarden van onszelf en elk streven.
Bij arenawissel ontwaarden we het gebeuren in de oorspronkelijke arena
en zetten we al onze zinnen op een nieuwe. Als de arenawissel tot een nieuwe nederlaag
leidt, krijgt ons zelfvertrouwen een sterke deuk. Hoe vaker we van arena
wisselen, hoe kleiner de kans dat we de top zullen bereiken. We voelen ons finale mislukkelingen,
en krijgen de neiging om niet alleen bijzondere arena's te ontwaarden, maar het
optreden in arena's als zodanig. Deze veralgemeende ontwaarding
leidt tot volslagen lusteloosheid.
Er zijn twee uitwegen uit deze impasse, een onvruchtbare en een
vruchtbare.
Een onvruchtbare uitweg is het verlengen van de ontgoocheling tot
depressie. Daar bestaan drie varianten van.
We kunnen uitpakken met ons gevoel van algehele zinloosheid en waardeloosheid,
zodat allen die baat hebben bij ons presteren ons loven en willen motiveren. Juist daardoor
deinzen we er nog meer voor terug om nog een arena te betreden waar
zou kunnen blijken dat we niet de beste zijn. Ook kunnen we als
waardeloze mislukkelingen
willen verdwijnen uit een zinloze wereld. Als
we dat kenbaar maken of ten uitvoer trachten te brengen, krijgen we blijken van liefde,
die onze wil om te verdwijnen fnuiken. En, ten slotte, kunnen we onze neiging om te verzinken
in lethargie niet langer beschouwen als een te overwinnen
voorbijgaand stadium of een neiging waar we aan moeten weerstaan, maar als een ziekte waar we niets aan kunnen
doen. We kunnen dan afhankelijk worden zonder ons minderwaardig te
voelen. (Lees de uitgebreide
versie: Vormen van depressie)
Een
meer vruchtbare uitweg is ons ontpoppen tot profeten van de
zinloosheid. Dat ontslaat ons niet alleen van de plicht om nog om
het even welk strijdperk te betreden, het maakt ons heimelijk tot
overwinnaar in de onzichtbare arena waarin de overwinnaars van alle
andere arena's tot verliezers worden omdat ze nog niet doorhebben dat hun overwinnen in wezen zinloos is. Dat laat
toe een nieuwe arena te ontsluiten: zinloosheid prediken als middel
om weer prestige te krijgen en/of om in ons levensonderhoud te voorzien. Het komt
er dan op aan om te verzaken aan al wat de ongebreidelde levensdrang
de gewone stervelingen influistert, en om bezigheden te vinden die
gewoon bezig zijn verhinderen: allerlei vormen van ascese en meditatie met het oog op het uiteindelijke
nirwana of de unio mystica. (Lees de uitgebreide versie:
Profeten van de zinloosheid).
C.
ONTWIJKEN VAN HET PROBLEEM: AFHANKELIJK
WORDEN OF BLIJVEN
Het kind beheerst een aantal basisvaardigheden nog
niet, en is dan hulpbehoevend. Als het vorderingen maakt, kan
het er toch de voorkeur aan geven om te worden geholpen, veeleer
dan zich zelf in te spannen, laat staan te concurreren. Het stelt
dan zijn hulpbehoevendheid in het daglicht. Dat doen ook wij als we ziek, gehandicapt,
of oud zijn, of als we slechts een gering of helemaal geen deel van
de koek konden veroveren.
Daarom ontwikkelt zich al vroeg in elke maatschappij ook een landschap van neerwaartse
piramides: een leger van armen, zieken, behoeftige bejaarden,
studenten, en geesteszieken, dat wordt opgevangen in
bijzondere instellingen zoals armenhuizen, weeshuizen,
bejaardenhuizen, ziekenhuizen en scholen, of meer recent door
werklozensteun, ziekenkassen, en pensioenstelsels. Op al deze
terreinen
kunnen we ook afhankelijkheid veinzen of onszelf aandoen. (Lees de uitgebreide versie:
Afhankelijk worden of blijven).
Dat lukt beter als we de kunst beheersen van het veinzen en het
verdonkeremanen van onze bedoelingen. (Lees de uitgebreide versie:
Ziekte veinzen of onszelf aandoen').
EPILOOG
We besluiten met een overzicht over het landschap van de concurrentie en beschouwingen over
hoe we er ons in kunnen bewegen. (Lees de uitgebreide versie:
Overzicht)