over slagen en falen


Kaïn

hoe overleven als verliezer?





CONCURRENTIE VERSUS GELIJKHEIDSSTREVEN: CONCURRENTIE ALS AGRESSIE

De overwinning van de enen is de nederlaag van de anderen. Of om het duidelijker te stellen: presteren is een agressieve daad!

Daarom kunnen we pas ongecensureerd concurreren en ten volle genieten van onze triomf als de overwonnenen vreemden of vijanden zijn. Zijn onze concurrenten verwanten, medewerkers, of leden van onze gemeenschap, dan komt het verlangen om de beste te zijn in botsing met andere imperatieven zoals de zorg voor bloedverwanten, de loyauteit tegenover medewerkers, maar vooral het communale streven naar gelijkheid. Ons hoofd boven het maaiveld uitsteken is dan niet langer evident.

Zeker, vaak hebben onze bloedverwanten, medewerkers of gemeeenschapsgenoten er belang bij dat we ons toch onderscheiden. Als we samenwerken, leveren niet al onze medewerkers dezelfde bijdrage, maar we hebben er alle belang bij dat de besten bovenmaats presteren, ja zelfs dat ze topprestaties leveren: in een voetbalploeg zijn niet alle spelers evenwaardig, maar onze overwinning hangt af van het scoren van de sterspeler. We kunnen het voorrecht om te presteren ook afkopen door de vruchten van ons succes te delen met onze verwanten of de leden van onze gemeenschap (filantropie, caritas en zakat), of, in een meer verfijnde variant, door onze geprivilegieerde positie te gebruiken om op te komen voor de belangen van de minder bedeelden en zodoende ons privilege te ondergraven - exemplarisch bij figuren als Bakoenin, Marx en Engels, of. onlangs nog: Finkielkraut ('Je préfère les ploucs aux bobos'). En, zoals we al in de vorige paragraaf vermeldden, ook als we de vruchten van ons succes voor onszelf houden, straalt ons prestige af op de leden van onze groep - en dat komt alle verliezers goed uit die in het prestige van de winnaars kunnen delen als ze zich ontpoppen tot hun bewonderaars - denk slechts aan de aanhangers van politieke idolen, de supporters van sporthelden, en de fans van film- en popstars.

Dat neemt niet weg dat alle verliezers in wezen het succes van de winnaars benijden, en hen zo mogelijk willen verhinderen om te winnen. Ze kunnen dat doen door hen botweg uit te schakelen - exemplarisch in de jaloerse minnaar die zijn rivaal doodt, of in de moord van Abel de herder door Kaïn de landbouwer. Eerbiedwaardiger is het om concurreren verdacht te maken, en niets is daartoe zo geschikt als zich beroepen op het gelijkheidsstreven dat alle leden van een gemeenschap bindt, en dat al te gemakkelijk een verbond aangaat met het rechtvaardigheidsgevoel.

Dat leidt ertoe dat we vaak ondermaats gaan presteren om te tonen dat we gewone stervelingen zijn zoals alle andere - een verfijnder versie van ouders die hun kinderen laten winnen in het spel. Een grappige variant - met nivellering naar boven ditmaal - is Socrates die als geestelijke vroedvrouw de filosoof in de 'gewone mens' wilde helpen verlossen, of de 'geniale' Joseph Beuys die in elke 'gewone sterveling' de kunstenaar wou opwekken. Een stap verder op dit pad is het 'oplichterssyndroom': velen willen niet waar hebben dat mensen niet gelijk zijn - de tegenhanger van het Dunnig-Kruger effect waarbij mensen hun eigen incompetentie niet doorhebben - en willen dan niet begrijpen waarom ze worden geprezen of uitverkoren. Dat ze werden uitverkoren kan dan alleen maar omdat hun bewonderaars hen overwaarderen of verblind zijn door niet ter zake doende andere kwaliteiten zoals seksuele charme, of doordat ze hard hebben gezwoegd in plaats van hun prestatie zomaar uit de mouw schudden, of domweg door toeval. Dat ze zich daarbij bedriegers voelen, komt omdat ze de anderen niettemin niet uit hun waan willen verlossen, en dát komt dan weer omdat ze zich inderdaad superieur voelen, en eigenlijk alleen maar zichzelf in het ootje nemen door te doen alsof dat niet zo is.

We kunnen ook proberen ons streven naar superioriteit een schoner aanschijn te verlenen. De meest voor de hand liggende manier is de aandacht verleggen van de sociale context van het presteren - het overtreffen van de anderen - naar het presteren op zich: de drang om iets goed te doen, de lust aan de daad, of het nastreven van perfectie - denk aan Bertrand Russel die 'competition' tegenstelt aan 'excellence'. Naast de openlijke, tot wedstrijd georganiseerde competitie, zijn er immers ook geïsoleerde, solistische demonstraties van uitmuntendheid, waarbij het verduisteren van concurrenten minder in het oog springt (zie: 'Mimesis en spel'). Voor de hand ligt ook samenwerken, anderen helpen, het bestrijden van of verzaken aan concurrentie, ja zelfs hulpbehoevendheid tentoonspreiden te begrijpen als tegenstelling van concurreren - waarbij we vergeten dat we ook kunnen concurreren om de beste partners of medewerkers te zijn, de meest gulle altruïst, de meest succesvolle bestrijder van of verzaker aan concurrentie, ja zelfs de meest hulpbehoevende. Of we vergeten dat, zoals we in de gelijknamige paragraaf zullen zien, samenwerken op zich een manier is om te concurreren of om effectiever agressief te zijn.

Het herformuleren van 'superioriteit willen bewijzen' tot 'nastreven van uitmuntendheid' leidt tot op het eerste gezicht onbegrijpelijke reacties. Zo verdonkeremaant de uitdrukking 'perfectionisme' het streven naar overtreffen van de anderen - een eerste stap in het afremmen van dat verlangen onder invloed van het gelijkheidsstreven. De volgende stap is het ontwikkelen van het slechte compromis dat faalangst heet, maar wat in feite slaagvrees zou moeten heten: we zijn dan immers niet bang om te falen, maar voelen ons, omdat we nooit goed genoeg zijn, ontlast van de schuld die we op ons zouden laden als we het lef hadden gehad om onze medemensen te overtreffen. We stellen de wedstrijd uit, of maken het doel onbereikbaar om dan te kunnen falen en zeggen dat we niets waard zijn. Een ongeremde presteerder doet gewoon zijn ding zonder zich af te vragen of het wel volmaakt is: dat het beter is volstaat.

Terug naar de beknopte versie.
Naar de volgende uitgebreide paragraaf.



© Stefan Beyst, 2018.
facebook facebookvolg   twitter
 
ontdek
mijn nieuwe e-boek:


zelfomslag

het zelfbeeld
tussen spiegel en dagboek