zie ook:
de extasen van eros



home over kunst over kunstenaars besprekingen info/contact

HET NAAKT GEVAT IN HET BEELD


Hoofdstuk zeven van 'Het erotische oog en zijn naakt'




(0) INLEIDING


Nadat we in de vorige hoofdstukken de invloed van kleren op de erotisch verschijning hebben onderzocht, moet onze aandacht in de volgende hoofdstukken uitgaan naar de manier waarop het beeld het gehele gebeuren van tonen en bekijken beïnvloedt

Vooraleer de meer opvallende en meer bekende invloeden te bespreken, willen we in dit zevende hoofdstuk de aandacht vestigen op een minder bekend, maar daarom niet minder belangrijk verschijnsel: de manier waarop het beeld de innerlijke tekortkomingen van het zien blootlegt en deze precies daarom ook tracht op te heffen.

Want bij nader toezien blijkt de omgang van het oog met het naakt een eerder frustrerende aangelegenheid te zijn. Het oog kan nooit echt vat krijgen op het naakt. Om te beginnen heeft het zien als zodanig zo zijn eigen tekortkomingen: het oog krijgt slechts één kant van het lichaam te zien; het kan niet én het gehele lichaam zien én opgaan in de vele mooie onderdelen ervan; het ziet slechts dat onderdeel waarop het scherp stelt; en het kan ten slotte slechts genieten van één moment uit de durende ontplooiing van de schoonheid. De ontoereikendheid van het zien wordt vervolgens versterkt door de ons al bekende machtsgreep van het oog: doordat het zich in de plaats wil stellen van de tastzin en de geslachtsorganen voelt het des te sterker aan hoezeer het moet verzaken aan het genot van het oppervlak zelf en wat het omsluit: het innerlijke der dingen. Kortom: erotisch zien is noodzakelijkerwijze ook blind zijn. In de bredere context van ons verhaal: het erotische oog ontzegt zich niet alleen de tactiele en genitale toegang tot de werkelijkheid, pas daardoor blijkt dat het zelf ook blind is.

Om aan deze blindheid te verhelpen, is het erotische oog verplicht om, naderend en afstand nemend, steeds maar heen-en-weer te cirkelen om een lichaam dat zich, naderend en afstand nemend, draait en keert voor het oog. Zo ontsluiert het begeerde lichaam zich slechts in een eindeloze opeenvolging van telkens nieuwe facetten: oog en naakt zijn gedoemd tot het dansen van een eindeloze pas de deux. Hoe graag zou het oog zich willen vermenigvuldigen om het geliefde lichaam van alle kanten, op alle afstanden en op alle momenten te kunnen bewonderen! Hoe graag zou het de duizendogige Argus evenaren, laat staan het alziend oog van God! Hoe graag zou het oog daarbovenop ook nog hand willen zijn om de geneugten van het oppervlak te kunnen genieten, ja zelfs geslachtsorgaan om op te gaan in de grenzeloze ruimte van het orgasme - niet alleen alziend zijn, maar ook nog alomtegenwoordig!

Het machtigste hulpmiddel dat het oog bij dit streven te beschikking staat is - voor alles het stilstaande - beeld.


Hieronder kunnen afbeeldingen te zien zijn van het naakte lichaam. Wie minderjarig is of aanstoot neemt aan het naakt, wordt dringend verzocht dadelijk deze pagina te verlaten.




(1) DE VOORKANT EN DE ACHTERKANT.

In de zichtbare wereld hebben voorwerpen een voorkant en een achterkant. En wat meer is: ze tonen hun voorkant slechts door hun achterkant aan het zicht te onttrekken. Zeker, door rond het object te draaien, krijgen we de achterkant te zien, maar het probleem herhaalt zich. De keerzijde toont zich alleen maar door te verbergen wat daarnet nog zichtbaar was.

Dat heeft een meestal onopgemerkt effect op de structuur van levende wezens. Ze trachten alle belangrijke elementen van hun zichtbare verschijning te concentreren in één enkel oppervlak dat in één oogopslag is te overschouwen: denk aan de kelk van een bloem, de vaginale zwellingen bij apen en primaten, een aangezicht.

Omdat dieren in de regel vele soorten omgang hebben, moeten ze meerdere van die oppervlaktes te zien geven. Een oplossing is het veranderen van één en hetzelfde oppervlak: door de mond te openen kan een voorheen geruststellend gelaat dreigende tanden laten zien. Of het lichaam kan meerdere oppervlaktes tonen: een aan de voorkant, een aan de achterkant, een op de flanken, en een op de buik of de rug. Afhankelijk van het soort omgang kan het dier dan zijn gelaat laten zien, zijn flank, zijn rug of zijn buik. Als de baviaan vecht, laat hij zijn gelaat zien, als hij bestegen wil worden zijn achterkant, en als hij borstvoeding geeft zijn buik.

De mens vertoont de meeste expressies (gelaatsuitdrukkingen, gebaren en houdingen) op de voorkant van het lichaam, in het bijzonder op het gelaat. Ook de zijkant verschaft enige informatie: denk aan het profiel van het hoofd of van het gehele lichaam. Geen belangrijke informatie wordt verschaft aan de achterkant, met als opvallende uitzondering de billen en het kruis gevormd door de snede tussen de billen en de naad die ze scheidt van de dijen.

Bij seksuele omgang wordt het menselijk lichaam benaderd van de voorkant of van de achterkant. Vanuit een evolutionistisch gezichtspunt is de achterwaartse benadering de oudste. De meeste apen en primaten - uitzonderingen zijn de inmiddels beruchte bonobo’s - benaderen het vrouwtje van achteren. Om haar partner te verleiden, laat het wijfje haar vaginale zwellingen zien. Zodra de mens rechtop ging lopen, verdween de vagina tussen de dijen. De billen kregen de taak toegewezen om het mannetje te lokken. Voortaan duidde het teken van het kruis aan waar de vaginale opening zich bevindt. De vier armen van het kruis zijn als pijlen die wijzen naar de opening in het centrum (niet anders dan de concentrische strepen in vele bloemkelken).

Klik op de naam van de fotograaf of op de foto om een grotere afbeelding te zien. Klik op de naam onder de grotere afbeelding om de website van de kunstenaar te vinden.



dominique lefort

Maar de vagina is makkelijker toegankelijk van de voorkant. Bovendien bevindt alle informatie over de geliefde zich op de voorkant van het lichaam, vooral op het gelaat. En, wat belangrijker is, bij frontale benadering kan het gehele complex van interacties bij de moederzorg opgaan in de seksuele omgang: vooral het zicht van de ogen en de borsten als belangrijke seksuele prikkels. Een reeks secundaire aanpassingen cementeert deze verschuiving. Een harige driehoek duidt op de aanwezigheid van de verborgen vagina - als tegenhanger van het kruis op de achterkant:




dekan

Merkwaardig genoeg is een afbeelding van een harig driehoekje niet zo makkelijk te vinden. Dat komt omdat het meestal wordt gefatsoeneerd tot een streepje dat aan de penis herinnert of omdat het wordt geschoren. Dat is bij uitstek het geval op klassieke schilderijen en beelden zoals bij onderstaand detail uit 'La source' van Ingres:




In de plaats van een harige driehoek is er dan een y-vormig patroon te zien, gevormd door de plooi tussen de billen en de naden tussen billen en schoot.Deze drieledige ypsilon ontwikkelt zich vaak tot vierledig patroon als ook de voeg van de grote schaamlippen wordt benadrukt, zoals bij de ons al bekende foto van Shakhabalov hieronder. Bij Picasso is steevast een drietand te zien.




shakhabalov

Het vierledige kruis aan de achterkant ontwikkelt zich dan weer tot vijfhoek als bij achterwaartse benadering de benen worden gespreid:




beumler

Door deze complexe aanpassing kan het lichaam niet meer als één enkel oppervlak in één enkele oogopslag worden gevat. Het wordt weer een echt ‘lichaam’: een driedimensionaal object met een voorkant en een achterkant die elkaar aan het zicht onttrekken. De vrouw moet haar schoonheid etaleren door rond te draaien of te worden rondgedraaid, altijd slechts één zijde tonend door de andere aan het zicht te onttrekken. Of het is de man die rond zijn geliefde cirkelt, altijd maar de winst van de ene schoonheid betalend met het verlies van de andere. De mogelijkheid om alle kanten achtereenvolgens te bekijken, vervalt zodra de geliefden overgaan tot copulatie: de vervlechting van de lichamen perkt de verschijning in tot één enkel, meestal frontaal gezichtspunt.

De ‘onvoltooide frontalisering’ van het menselijk lichaam is verantwoordelijk voor de fundamentele ambivalentie van de rug. Terwijl bij de man het kruis alleen maar naar de anus kan verwijzen, komt bij het wijfje ook de vagina in aanmerking. Het is dan niet altijd duidelijk waar het vrouwtje toe uitnodigt.




marc blackie

Bij de onzekerheid over de genitale of anale natuur van de seksuele uitnodiging voegt zich een tweede dubbelzinnigheid. Van achteren gezien is het niet altijd gemakkelijk om onderscheid te maken tussen een mannelijk en een vrouwelijk lichaam. Bij een voorovergebogen lichaam is er nauwelijks een verschil tussen de teelbalzak en de grote lippen. Alleen de verhouding van schouders, dijen en taille geeft uitsluitsel, maar in reële lichamen laat dat wel eens te wensen over. Hetzelfde geldt voor het uitzicht van de rug: niet altijd is het contrast tussen spieren en zachte vrouwelijke huid voldoende uitgesproken:




williams





bergeret







reynolds

Technische problemen bij de weergave van de beharing vergroten de dubbelzinnigheid, vooral in de beeldhouwkunst, maar ook in de schilderkunst. Vandaar het belang van sterke bijkomende tekens voor seksuele identiteit, zoals het accentueren van de verhouding tussen schouders en bekken, lang haar of vlechten, het accentueren van de tegenstelling tussen spieren en vet, de af- of aanwezigheid van haar op de benen en de rug, en het dragen van seksegebonden kleren (decolleté, vooral lingerie):




igor amelkovich

Omgekeerd geven kunstenaars bij de afbeelding van een hermafrodiet de voorkeur aan een ruggelingse benadering om de onzekerheid op te drijven:





De achterkant van het lichaam vertoont ook geen uitdrukkingen en evenmin duidelijke tekens voor identiteit. Daarom ervaren we de ruggelingse benadering als typisch dierlijk, tegenover de frontale, die als typisch menselijk geldt. Dit leidt tot een laatste dubbelzinnigheid: een lichaam ruggelings benaderen kan de weg effenen voor agressieve onderwerping, die alle liefhebbende gevoelens van de kaart veegt.

De achterkant laat dus geen ondubbelzinnige tegenstelling zien tussen mannelijk en vrouwelijk, genitaal en anaal, individueel en collectief, spiritueel en fysisch, menselijk en dierlijk, liefde en dominantie. Dat bevestigt alleen maar het belang van de verschuiving van het gehele gebeuren naar de voorkant.

Hoe dan ook, de erotische verschijning tracht zoveel mogelijk tegemoet te komen aan het onvermogen van het oog om haar vanuit alle standpunten te tegelijk te bekijken. Een oplossing is het lichaam zo te draaien dat het zoveel mogelijk erotische aantrekkelijkheden toont, alsof de achtereenvolgende fasen van de vertoning in één enkele beeld worden verenigd (voorbeelden zie verder).

Een andere methode is aan de achterkant de schatten van de voorkant te suggereren. Des te meer omdat het toekeren van de rug vaak een middel is, niet zozeer om de schoonheid van het billen te laten zien, maar om de schoonheid van de voorkant aan het zicht te onttrekken. Dat geeft aanleiding tot een verschuiving van de voorkant naar de achterkant. De ronding van de billen stelt dan schadeloos voor de onzichtbaarheid van de borsten.









brunet

martin boelt

De bovenkant van de rug wint veel aan erotische charme door de schouderbladen te lezen een soort voorschot op de borsten. Zij zijn daar erg geschikt voor, omdat ze hol zijn waar de borsten rond zijn en een holte vertonen waar de borsten een tepel hebben - én omdat de gave rug de ontkenning is van de vagina als snede. Ook de schouders kunnen dienen als ersatz.




sarcinella

Het oog kan ook zijn toevlucht nemen tot kunstgrepen. Door een spiegel achter de geliefde te plaatsen krijgt de minnaar zowel de voorkant als de achterkant in één oogopslag te zien. Hij kan achtereenvolgens van beide genieten, zonder van standpunt te moeten veranderen. Dit kan zeer bevredigend zijn tijdens het vrijen. Er zijn twee versies: de voorkant of de achterkant kan naar de spiegel zijn gekeerd (Velazquez, Maya).

Alleen het beeld laat toe de problemen goed op te lossen. De kunstenaar kan het lichaam zo draaien dat alle begeerde onderdelen tegelijk vanuit één gezichtspunt zijn te zien:









rené felderer



gruizza

Een klassieke procédé - al aangeprezen door Alberti - is drie lichamen te tonen vanuit drie perspectieven, zoals in het Parisoordeel of de drie Gratiën (Greece, Rafael, Rubens). Men kan ook een hele harem schilderen of een groep baders in de meest uiteenlopende houdingen in een waarachtig erotisch panoptikon (Ingres, Turks bad). Eenzelfde effect wordt verkregen door reeksen van beelden, collage of meervoudige belichting.




shoshu

Vermits er twee borsten zijn, moet men zijn toevlucht niet nemen tot herhaling, vooral niet omdat borsten geen achterkant hebben, maar alleen een vooraanzicht en een profiel. Een klassiek procédé is hier de boezem zodanig te draaien dat de ene borst in vooraanzicht is te zien en de andere in profiel. Van dit beeld gaat een archetypische betovering uit, vermits het de visie is van de baby die borstvoeding krijgt. (O)*

Het lichaam heeft niet alleen een voorkant, een achterkant en een profiel, maar ook een onderkant: handpalmen en voetzolen, de oksels, de geslachtsorganen, maar vooral de anus De voetzolen hebben de gerimpelde huid gemeen met de balzak en de vaginale plooien, een zeker teken dat ze niet voor het zicht zijn bedoeld. Daarom behoren ze tot de pudenda bij uitstek en worden ze uit het beeld geweerd, of ter versterking van de originelen juist wel nadrukkelijk in beeld gebracht:




ernesto timor

Dat het lichaam geen bovenkant heeft, belet niet dat het lichaam vaak van boven wordt gefotografeerd. De bedoeling is dan niet de bovenkant te laten zien, maar het profiel van borsten of billen. (0)*

Het perspectivisch zien berooft ons niet alleen van de achterkant van de dingen, het onttrekt in de eerste plaats ons eigen lichaam aan het zicht. Alleen bij wederkerige omgang ‘zien’ we de aantrekkelijkheid van onze verschijning in de bewogenheid van de andere. Vaker grijpt de mens naar de spiegel, een instrument dat - minstens als oppervlak van het water zoals in Narcissus’ vijver - wellicht ouder is dan het beeld, en niet voor niets werd uitgeroepen tot het paradigma ervan. Niet alleen technische beperkingen zijn er verantwoordelijk voor dat de spiegel in de eerste plaats het gezicht weerspiegelt - de overige onderdelen van het lichaam kan men wel zien, zij het vanuit een ongebruikelijk perspectief. Vooral vanaf de negentiende eeuw gebruikt men levensgrote spiegels ook in de private sfeer. Daarin kunnen we ons lichaam bekijken zoals een ander het ziet. De hermafrodiete blik gebruikt de spiegel omgekeerd om er de eigen verschijning als ander in te projecteren. We komen daarop terug in hoofdstuk IX.

(2) HET DEEL EN HET GEHEEL.

Levende wezens isoleren de relevante objecten in hun gezichtsveld als afzonderlijke gehelen: als figuren tegen een achtergrond. De grens tussen beide is de omtrek die de visuele verschijning omlijnt. Vermits het gezichtsveld de vorm heeft van een kegel, kan het oog de objecten niet altijd als een geheel waarnemen. Dat is alleen het geval als ze voldoende ver zijn verwijderd. Maar bij uitstek hij seksuele omgang is de afstand niet voldoende groot. Het lichaam zelf gaat dan op zijn beurt gaat fungeren als achtergrond waartegen zich de figuur van een onderdeel aftekent: het gelaat, de borsten, de dijen. En het proces herhaalt zich: zo kan ook het gezicht weer een achtergrond worden waartegen zich de figuren van ogen, mond, neus en oor aftekenen.

De gelaagde structuur van de erotische verschijning omschrijft nieuwe verboden zones. Op afstand zien we alleen het geheel en verliezen we de delen uit het oog. Van dichtbij ontgaat ons het geheel en van de delen krijgen we er telkens slechts één te zien. Hieruit resulteert een tweede vorm van blindheid die inherent is aan het erotische zien.

Het beeld lost het probleem traditioneel op door een geheel te tonen waarop ook alle onderdelen duidelijk zijn te zien. Lange tijd was het gebruikelijk om het naakt als volledig lichaam af te beelden - niet alleen in de schilderkunst, maar ook in de fotografie, van de Daguerrotype tot de centerfolds. Alleen het geklede lichaam verscheen soms onder verkorte vorm als buste of gelaat. Geïsoleerde onderdelen zijn vaak aan te treffen in voorstudies, zowel in schilderkunst, als in de vroege fotografie. Maar Courbets ‘L’origine du monde’ is wellicht het eerste naakt waarvan slechts een fragment op een volwaardig beeld verschijnt. Sedert Stieglitz floreert de ‘close up' vooral in de fotografie.

In een eerste fase wordt tot traditionele inperking tot het halve lichaam uitgebreid naar de hoofdloze romp en de benen:






yvan galvez


yvan galvez





yvan galvez


gruizza

In een tweede fase isoleert de camera steeds kleinere onderdelen. De nadruk kan liggen op iets grotere onderdelen:




didier carré



alain paris




alain paris

j-b augier











wecksteen



erich kunz



wantuch


m&m


of op minionderdelen:


sb

yvan galvez



chesneau

pache


rose




diekamp

amelkovich

shakhabalov



wantuch




selen


Hoezeer het oog ook geniet van een geïsoleerd onderdeel, het wil niet verzaken aan de andere onderdelen of het gehele lichaam. Het kan dan vlinderen van het ene beeld naar het andere, zoals in de waaier hierboven. Maar soms wil het ook de vele delen in één enkel beeld vatten. Daar zijn twee methodes voor.

Bij de methode van de versmelting (fusie) tracht het oog het deel in het geheel weer te vinden, het geheel in een deel, of de delen in elkaar. Als deze neiging de middelpuntvliedende beweging weg van de geslachtsorganen vervoegt, wordt ze tot het verlangen om in het geheel hét deel te zien. We krijgen dan de fallische tors, waarbij de dijen als teelballen fungeren, de tors als schacht en het hoofd als eikel:




john healy

Vervoegt deze methode ook nog het verlangen van het oog om in het begeerde lichaam ook het begerende orgaan te ontwaren (zie hoofdstuk III), dan is het de fallische vrouw die als fallische tors verschijnt. In zo'n vrouwelijke versie door Shakhabalov hieronder is het niet alleen de morfologische gelijkenis, maar vooral de enorme kracht die door de rug vaart, die het hele lichaam fallische dimensies verleent:




shakhabalov

Er is ook de ‘fallische buste’, waarbij het hoofd als eikel fungeert, de hals als schacht en de borsten - of de twee helften van de borstkas - als teelballen.




brancusi

Bij een variant van de fallische tors belichaamt de omgekeerde rug de schacht, de billen als de twee lobben van de eikel en de bilnaad de penismond .




craig morey




shakhabalov

Ook andere delen kunnen naar het geheel verschuiven, zoals wanneer de tors gelezen wordt als een gelaat, zoals op Magrittes 'Le viol', of wanneer een voet gelezen wordt als penis:




stefan beyst

En ook het geheel kan naar het deel verschuiven. Dat is het geval als men een mannetje in de vagina ziet (met clitoris als kopje), of wanneer de tors verdicht met het gelaat.

Ten slotte zijn er de talloze de verschuivingen van deel naar deel die we al bespraken in hoofdstuk III.

(3) HET CENTRUM EN DE PERIFERIE

‘Details are always vulgar'


Oscar Wilde, ‘The Portrait of Dorian Gray’.

Al te gemakkelijk stellen we ons de visuele wereld voor als een foto waarop alles scherp is gedefinieerd. In werkelijkheid ziet het oog slechts scherp waar het naar kijkt. Al de rest verdwijnt in een wazige aura. De mist klaart op als het oog zich verplaatst. Maar waar het ook heen gaat, het sleurt de wazige aura met zich mee. Het is dus gedoemd om onophoudelijk rond te fladderen, van de ene bloem na de andere te genieten, zonder ooit een overkoepelend beeld te krijgen op de gehele weide. Dat is een andere vorm van blindheid die inherent is aan het zien.

Het beeld kan deze eigenschap van het menselijke zien proberen weer te geven. Het geeft dan alleen een scherp beeld op wat in het brandpunt van de belangstelling staat. De meest voor de hand liggende manier om dat effect te verkrijgen, is het weglaten van irrelevante details op de voorgrond, de achtergrond of de periferie, zoals wanneer alleen een geïsoleerd figuur verschijnt tegen een achtergrond (bv. icoon). Dit procédé is zo vanzelfsprekend dat we niet dadelijk doorhebben dat het een kunstgreep is: men had aanvankelijk enige moeite met de figuren die de randen van foto’s oversnijden. Als de omgeving dan toch wordt toegelaten op het beeld, neigt men ertoe om ze enigszins wazig weer te geven. Bekend is het kleurperspectief, door de Vlaamse school geïntroduceerd in de schilderkunst. Vanaf de introductie van de camera verkrijgt men hetzelfde effect door de instelling van het diafragma: ofwel benadert men de reële dieptescherpte, ofwel vergroot of verkort men het natuurlijk bereik. De periferie kan men laten vervagen door de lens in te smeren. Het contrast tussen scherpe en wazige delen kan de aandacht richten op de relevante onderdelen of deze juist hullen in een veelbelovend flou:




eduardo segura






lee stranahan

Er is ook de omgekeerde neiging om het gehele beeld uit te klaren. In handgemaakte beelden is dit een natuurlijk gevolg van het feit dat het oog scherp stelt op wat het aan het doen is. Dat levert een irreëel effect op, als van een maanlandschap (nagebootst in Chirico). Daarom begonnen kunstenaars perifere en ver afgelegen objecten weg te laten of wazig en verkleurd weer te geven. Dat druist dan weer in tegen het verlangen van het oog om door te dringen tot in de meest afgelegen hoeken van het beeld, vooral als het een erotisch onderwerp toont. Door tegemoet te komen dit verlangen wekt het beeld de indruk dat het naakt onbeperkt beschikbaar is, zoals de regel is in de standaardprocutie van naakten (0)*.

Een beeld dat overal scherp is, ziet er niet alleen kunstmatig uit, het kwetst ook het erotisch gevoelige oog. De pupil van het verliefde oog verwijdt. Het resultaat is de typisch verliefde blik, die vaak culmineert in lichtjes scheelzien. Een dergelijke gepassioneerde blik kan geen scherpomlijnde vormen onderscheiden: door een soort mist staart het oog naar een wazige blik of aangezicht. Niet te verwonderen dat menig kunstenaar het lichaam wikkelt in de waas van een ‘flou érotique'.




philippe pache




c.j.ball




norbert guthier

Men krijgt ook een wazig beeld door de camera of het naakt te laten bewegen (zie ook volgende paragraaf)(0)¨*, door het lichaam in water onder te dompelen:




dekan

door het naakt te hullen in doorzichtige stoffen:




guncar

door korrel:




richard williams

of door diverse vormen van digitale manipulatie:




emil schildt

Op de hem eigen wijze weet Ropp een ongemeen sensueel gevoel op te wekken




william ropp

Een bijkomend voordeel van een meer wazig beeld is dat de gebreken van de huid worden verborgen. Dat belet niet dat de fotografie omgekeerd vaak de de huid overscherp weergeeft: we krijgen dan in al zijn glorie de ongeschonden gaafheid van een maagdelijke huid te zien (zie detail van Wantuch boven).

Bij reële seksuele omgang is het natuurlijke 'flou érotique' alleen maar de prelude op het sluiten van het oog en de overgang naar omarmen en coïteren. Het beeld kan die belofte niet inlossen. Het erotische oog moet noodgedwongen blijven kijken en verlangt dan ook naar het opklaren van de mist. Vandaar het overweldigende overwicht van ‘high-definition’ in de erotische fotografie (0)*. Het onstilbare verlangen om het naakt (of de verrichtingen ervan) in alle scherpte bloot te leggen is een poging om schadeloos te stellen voor de voor altijd onmogelijk ontplooiing van de liefde in het beeld.

(4) HET VERGANKELIJKE MOMENT.

Wij zijn zozeer verwend door de overvloed van stilstaande beelden, dat we al te gemakkelijk vergeten dat de erotische verschijning zich in de reële wereld ontvouwt als een boek, bladzijde na bladzijde, terwijl we nauwelijks de tijd krijgen om te lezen. Hieruit resulteert het conflict tussen de neiging om ons te nestelen in het genot van een aantrekkelijke aanblik en het verlangen om te zien hoe de gehele waaier van steeds veranderende erotische verschijningen zich voor onze ogen ontvouwt.

Er bestaan natuurlijke middelen om het verloop van de tijd tot stilstand te brengen. Als het naakt slaapt of rust, komt het er alleen op aan het niet wakker te maken. Als het beweegt, houdt het vaak even de beweging in om een of ander expressief gebaar of houding te benadrukken (0)*. Deze vaak vluchtige momenten worden soms verlengd door een pose aan te nemen, zoals in een tableau vivant - of in Fourier’s ‘Orgie de Musée’, waar de mooiste mannen en vrouwen werden geacht hun charmes tentoon te stellen voor de ogen van de gehele gemeenschap. Ook houdingen die het hoogtepunt van een beweging zijn, of bewegingen die mooi zijn op zich, krijgen duur door herhaling: denk aan het wiegen met de heupen of danspatronen (0)*.

Deze natuurlijke methodes zijn slechts een povere ersatz voor het ongeëvenaarde vermogen van het beeld om voor eeuwig het vluchtige moment vast te leggen. Alleen het beeld kan het diepgewortelde verlangen bevredigen om de vluchtige glimp te vatten in eeuwigdurende onbeweeglijkheid. Het is niet zo moeilijk om een rustend lichaam in het beeld te vatten of expressies en houdingen die van nature onbeweeglijk zijn. Heel wat moeilijker is het om hoogtepunten van bewegingen of de schoonheid van de beweging zelf vast te leggen. Lange tijd moesten de kunstenaars hun geheugen raadplegen of zich op hun intuïtie verlaten, als ze al niet hun toevlucht namen tot pure conventie. Vandaar de onstuitbare zoektocht naar technieken om de tekortkomingen van het geheugen te elimineren. Vandaar ook de triomfgevoelens als de steeds kortere belichtingstijden duidelijke beelden van bewegende objecten opleverden. Eindelijk kon de fotografie het verloop van de tijd opdelen in zijn samenstellende momenten. We zien deze elementaire impuls nog steeds aan het werk als men bij het bekijken van erotische video’s overschakelt naar slow motion om het supreme moment te vatten. Het vermoeden rijst dat de onderzoeken van Muybridge en Marey, die dit streven ad absurdum hebben doorgevoerd, boven alles gedreven werden door het verlangen om, te midden van de proliferatie van betekenisloze shots, het ene, heilige ogenblik te vatten: het onbeweeglijke beeld is het medium van het voyeurisme bij uitstek - de werkelijke ether van het erotisch oog. En ongetwijfeld is voyeurisme de drijfveer voor de ontwikkeling van steeds meer verfijnde mimetische technieken.

Hoezeer het onbeweeglijke beeld ook het verlangen bevredigt om op te gaan in het eeuwige moment, het kan de honger van het erotische oog niet stillen. Juist door de betovering van het vergankelijke moment te ontsluiten, prikkelt het des te meer het verlangen om andere momenten te aanschouwen. De tijd moet zijn verloop te hervatten, zij het dan slechts tot een volgende wonderbaarlijk punt in het verloop is bereikt. Steeds nieuwe facetten van de ontplooiing van schoonheid worden gefixeerd, het ene na het andere. Uiteindelijk valt de organische stroom van de erotische vertoning uiteen in een opeenstapeling van afzonderlijke momenten. Die kunnen in één en hetzelfde beeld gecombineerd door de verschillende technieken die we hierboven bestudeerden. Een compositie als de drie gratiën kan net zo goed worden gelezen als de simultaneïteit van drie achtereenvolgende fasen in het optreden van één en dezelfde vrouw. Sedert Marey gebruikt men ook meervoudige belichting. Duchamp en de futuristen namen de techniek over in de schilderkunst, en hij blijft zeer gewaardeerd in de moderne fotografie. De techniek wordt verder verfijnd door variaties in het aantal en de timing van de belichtingen.

Het bevriezen van een fase uit een proces of een beweging wekt soms een gevoel van verstarring op. Om dit te vermijden, zochten de kunstenaars meer overtuigende middelen om beweging te suggereren. Rodin hield vol dat de enige oplossing erin bestond om twee verschillende fasen uit één beweging samen te vatten in één pose. Volgens Clark was dit ook de oplossing die Miron vond in zijn discobolus. Schilders doen ook beroep op de dynamiek van de rechthoek om het gevoel van beweging te versterken. Velasquez introduceert de techniek van het vervagen van de omtrek, waarbij een bewegend onderdeel een soort sluier achter zich aan sleurt. In fotografie doet men vaak beroep op verlengde belichtingstijd:




shohsu






lauwill

Niet alleen het naakt beweegt zich voor het oog, ook het oog beweegt zich om het naakt. In onderstaande foto van Shakhabalov is op meesterlijke wijze het inzoomen van het oog op het centrum van het gebeuren in beeld gebracht:




shakhabalov


(5) DE OPPERVLAKTE EN HET BINNENSTE.


‘Templum aedificatum super cloacam’ (Tertullianus).



Het oog ziet alleen de oppervlakte van de dingen, nooit hun binnenste. Daaruit resulteert een laatste soort blindheid inherent aan het zien

Alleen de geslachtsorganen dringen door tot de binnenkant van het lichaam. Maar ze zien niet. Ze voelen, en ze ontsluiten daarbij een dimensieloze wereld, die geheel verschilt van de driedimensionale wereld van het oog. Alleen in de discrete en vectoriële wereld van het visuele verschijnt de vagina als een holte waarin het oog wil binnendringen. Daar stuit het op het zicht van slijmvliezen die appelleren aan een archaïsche sensibiliteit. Pas als voorafgaandelijk een voldoende niveau van opwinding is bereikt, wordt het oog gevoelig voor de schoonheid van de geslachtsorganen.

Het verlangen om door het oppervlak heen te dringen, kan ook direct ontbranden aan het zicht van de huid zelf, in plaats van aan de genitale drang om te penetreren. Het volstaat om het lichaam op te vatten als een gelaagde structuur, als was het een ui, waar één na één de schillen van af haalt. Het met kleren bedekte lichaam beantwoordt volledig aan deze voorstelling. Er is echter één beperking: het pellen kan niet tot in het oneindige doorgaan. Als sluier na sluier is gevallen, zoals in Salomé‘s dans, stuiten we uiteindelijk op de huid. Maar, eens opgeflakkerd, kan het vuur niet zomaar gedoofd. Voor het begerige oog lijkt de huid slechts een volgende laag die moet afgelegd. Alphonse Allaïs vertelt het verhaal van de pasja die een maagd liet aantreden. De wachters sneden haar kleren los, waarop haar eigenaar afwezig beval: ‘Meer!’. Kledingstuk na kledingstuk viel op de grond. Uiteindelijk stond ze geheel naakt voor haar meester. ‘Meer!’ beval hij. Waarop de wachters begonnen met haar te villen. Varianten van deze voorstelling vinden we bij Donovan en Tran ba Vang:




donovan




tran ba vang

Wie de drempel van de huid overschrijdt, betaalt een zware tol: hij treedt binnen in het rijk van het afzichtelijke. Niet een volgende mooie oppervlakte wordt blootgelegd, maar vlees en ingewanden. Zeker, ook deze organen hebben een oppervlak, maar het is niet bedoeld om te worden gezien, net zo min als de slijmhuid van de geslachtsorganen (Da Cortona).

Wat zich aandiende als de ultieme bevrediging van het voyeurisme, blijkt uiteindelijk de ultieme frustratie ervan te zijn. Tevergeefs zal het begerige oog in het puin op zoek gaan naar de schoonheid die voor altijd werd vernietigd door zijn eigen begeerte. Vol heimwee rouwt het om het verlies van de aanblik van de zachte en golvende huid, die alleen maar des te mooier lijkt door het contrast met het bloederige vlees en de dampende ingewanden. Tenzij het nu een nieuwe geneugte ontdekt: eindelijk is de betovering van het onweerstaanbare oppervlak gebroken, en het verblijf in de ingewanden heeft ten minste het voordeel dat het voor altijd de honger stilt van het onverzadigbare oog (Moord op Black Dahlia).Dit verklaart de obsessie met ingewanden van mannen als Da Vinci. We gaan dieper in op de affiniteit tussen voyeurisme en sadisme in hoofdstuk X.





axcs art







donovan

Net zoals het oog er op uit is om binnen te dringen in de vaginale holte als ware het een penis, kan omgekeerd de genitale drang om te penetreren aanleunen bij het verlangen van het oog om door te dringen onder het oppervlak. Villen wordt dan tot opensnijden (Jack the Ripper, Serge Bertrand). De vochtige glans van de ingewanden doet onvermijdelijk denken aan het slijmvlies van de geslachtsorganen, dat eveneens is verborgen onder de voorhuid of de grote lippen. Daarom kan het opensnijden van de buik met het lemmet van een scherp mes een verhoogde vorm zijn van het openen van de vagina, vooral dan als daarbij een foetus wordt blootgelegd in de schoot (Yoshitoshi en da Vinci):













De verschuiving van vagina naar lichaam wordt gevoed door de interpretatie van de vagina of de naad tussen de billen als een snede. Ook de vele plooien en assen van symmetrie in het lichaam (op de buik en op de rug) worden heel vaak gelezen als snijlijnen. Ze lokken het verlangen uit om ze op te snijden, zoals wanneer we dieren versnijden. Niet alleen de buik, maar bij uitstek de rug, die helemaal gaaf is, nodigt daartoe uit.



bergeret: 'l'offrande'






michael weddle rayner

dirk lakomy


anne arden mcdonald

Hier ligt de oorsprong van Aristophanes’ idee dat de mens is ontstaan door het opensnijden van een vierarmig en vierbenig dubbelwezen. Of van de voorstelling dat het lichaam naar willekeur kan worden geopend met een rits, als ware de huid een kledingstuk te meer.




nicole tran ba vang

De obsessie met littekens op de huid, vooral op de zachte buik, of de fascinatie door zomen en naden (zoals in nylon kousen) kan wijzen op dergelijke obsessies (0)*.

Net zoals de spiegel compenseert voor de onzichtbaarheid van de achterkant, stelt transparantie schadeloos voor de onzichtbaarheid van de binnenkant. Wie heeft er nooit verlangd naar een of ander geheim toestelletje dat kleren doorzichtig zou maken? Doorzichtige kleren benaderen de voorstelling, maar pas X-stralen en scanners maken de wens tot werkelijkheid. Maar ook ditmaal stopt het verlangen naar transparantie niet aan de grens van de huid: het hele lichaam wordt doorzichtig. Dit keer stoten we echter niet op lelijke oppervlakten. We ontdekken integendeel een hele wereld waarin mooie omtrekken zachtjes golvende oppervlakten onthullen voor ons oog. Het contrast met de harde structuren van het skelet vergroot alleen maar het genot aan de zachtheid van de transparante organen. De gelijkenis van een doorzichtig object met het overal doordringende orgastische gevoel in de driedimensionale ruimte, draagt alleen maar bij tot de charme van de doorzichtigheid (0)*.

Maar ook hier kan het afzichtelijke van wat we te zien krijgen ons alle lust doen vergaan




rossbach

Of de nadruk op het skelet herinnert ons aan de vergankelijkheid van de schoonheid, zoals in 'La pudica' van Tomy Ceballos, waarbij de beschroomde houding van het model fel contrasteert met haar schijnbaar algehele beschikbaarheid voor het oog:




ceballos

De fotograaf benadert doorzichtigheid door superpositie van negatieven of meervoudige belichting. Een interessant voorbeeld is onderstaande foto van Eduardo Segura, waar het idee van doorzichtigheid wordt verbonden met het idee van het versmelten van de lichamen tijdens het vrijen - een poging implosie van de wereld in het orgasme voor te stellen in termen van de driedimensionale visuele wereld (zie hoofstuk I):




eduardo segura

Het idee van doorzichtigheid leidt ook tot de opvatting van de transparantie van een mooie huid en het idee van een aura waarin het lichaam is gehuld of van een licht dat van binnenuit het lichaam naar buiten straalt (0)*.

(6) ZIEN EN AANRAKEN: zie volgende file (wordt verwacht)

© Stefan Beyst, november 2003



Reacties: beyst.stefan@gmail.com



zie ook: stefan beyst over kunst




Stefan Beyst is ookde auteur van 'De extasen van Eros'
waarin de wederwaardigheden van het erotisch oog worden gesitueerd
in de bredere context van de lotgevallen van de liefde als zodanig.


zoek op deze site

powered by FreeFind