zie ook:
de extasen van eros



home over kunst over kunstenaars besprekingen info/contact

HET EROTISCH OOG EN DE EROTISCHE ZINTUIGEN

Hoofdstuk een van 'Het erotische oog'








In dit eerste hoofdstuk staan we eerst even stil bij het begerige oog zelf, dat gefascineerd wil blijven kijken naar de steeds wisselende - en vaak verrassende - gedaantes die het erotische naakt te zien geeft. Hoe komt het dat geliefden er maar niet genoeg van krijgen om elkaars lichaam te bekijken, maar ook om elkaar te horen, te ruiken, te voelen, laat staan van elkaars orgasme te genieten? Waarom zijn er overigens zoveel erotische zintuigen en hoe verhouden ze zich tot elkaar?


(1) LIEFDE EN DURENDE WAARNEMING

Wo du hingehst, da will auch ich sein’.
B.Brecht, Dreigroschenoper.



De evolutie van erotische zintuigen is een nevenproduct van de evolutie van de liefde.

De oudste vorm van liefde is die tussen ouders en kinderen. Om in te staan voor het welzijn van hun kroost, is het van belang dat ze altijd in elkaars buurt zijn, ook als geen onmiddellijke behoefte moet worden bevredigd. Daarom voelen ze de behoefte om elkaar permanent waar te nemen. Deze behoefte is de oervorm en de kern van liefde: liefhebbende partners zoeken elkaar op en willen bij elkaar blijven.




klimt

De ouderliefde breidt zich uit tot geslachtelijke liefde als man en vrouw gaan samenwerken met het oog op het grootbrengen van hun kinderen. Om elkaar overal en altijd te kunnen bijstaan, voelen ook zij de behoefte om altijd bij elkaar te zijn.

Het is om aan deze behoefte tegemoet te komen dat ze de ‘erotische verschijning’ ontwikkelen die ons in de volgende hoofdstukken zal bezig houden. Deze bestaat uit specifieke patronen voor de diverse zintuigen: vorm en kleur, geluid, geur, zachtheid en warmte, het orgasme. In tegenstelling tot de waarneming van behoeftigheid, hindernissen, concurrenten en vijanden, die men zo snel mogelijk wil opheffen, is de waarneming van de erotische verschijning lustvol. We gaan ze niet uit de weg, maar zoeken ze op. En als we ze gevonden hebben, willen we er voor altijd van blijven genieten.


(2) DE EROTISCHE ZINTUIGEN

Erotisch gevoelige zintuigen evolueren door omvorming van bestaande zintuigen of organen. De tastzin komt als eerste in aanmerking voor zo’n transformatie: aanwezig zijn is in de eerste plaats letterlijk ‘bij’ iemand zijn. Bij de mens is de naakte huid als geheel erotisch gevoelig en onderdelen ervan zijn sterk geërotiseerd: de handen die aanraken, de lippen die kussen en de geslachtsorganen die binnendringen of omvatten.

Maar geliefden kunnen niet altijd fysiek bij elkaar zijn. Om hun behoeften te bevredigen en gevaren te vermijden, geven ze het lichamelijk contact op. Als alle behoeften zijn bevredigd en alle problemen uit de weg geruimd, zoeken ze elkaars aanwezigheid weer op. In afwachting proberen ze contact te onderhouden op afstand. Daarom zijn ook en vooral de afstandzintuigen - oog, oor en neus - gevoelig voor de waarneming van een op afstand waarneembare erotische verschijning.

Vermits erotische omgang wil duren, rijzen er twee problemen: hoe de gewone interactie met de buitenwereld waarborgen en hoe de slaap mogelijk maken? De meest geschikte manier om het eerste probleem op te lossen, is regelmatig de erotische omgang onderbreken tot de omgang met de uiterlijke wereld niet langer noodzakelijk is. De overgang naar de slaap wordt verzekerd door het inbouwen van een climax - het orgasme - die tijdelijk de behoefte aan erotische omgang opheft. Na de slaap duikt weer de behoefte op om zijn partner waar te nemen en om te gaan met de buitenwereld. De gehele cyclus herneemt dan van voren af aan.


(3) DE SPANNING TUSSEN HET OOG EN DE GESLACHTSORGANEN

Zodra de omgang met de wereld is beëindigd, maakt het visuele of auditieve contact op afstand plaats voor aanraken en omhelzen. Bij het overschakelen naar de tastzin hebben de ogen de neiging om zich te sluiten, zoals bij kussen of strelen. Bij de opgang in de genitale wereld geeft de tastzin op zijn beurt het contact met het lichaam op: de handen en de armen zijn alleen nog actief om het geliefde lichaam vast te houden of het eigen lichaam te ondersteunen. Het ene na het andere vallen de zintuigen uit om plaats te maken voor puur genitale sensatie. Terwijl eerst alle erotische lust zich concentreerde in het oog, implodeert nu de gehele visuele wereld in de orgastische roes.

Het loont de moeite om deze implosie iets uitvoeriger te beschrijven. De alledaagse, niet-erotische wereld is gestructureerd rond het waarnemende wezen, van waaruit de ruimte in haar drie dimensies middelpuntvliedend uitstraalt. Vanuit dat centrum tast het oog de ruimte perspectivisch af. Geheel anders is de structuur van de erotische wereld. Zodra we omgaan met visuele schoonheid, bewegen we ons nog wel in een visuele ruimte, maar als de erotische omgang wederkerig is, is die ruimte niet langer middelpuntvliedend maar symmetrisch: ze bestaat uit twee helften die elkaar weerspiegelen.




Geluid tast de al symmetrisch geherstructureerde ruimte nog verder aan. Zeker, de stem lijkt nog altijd uit te gaan van een gegeven punt in de ruimte, maar de ruimte waarin ze resoneert is niet langer leeg. Ze lijkt doordrongen van klank. In deze etherische ruimte is het lichaam niet langer een volume met een oppervlak, maar een trillende aura die uitstraalt vanuit een kern. Als de geliefde stemmen elkaar echoën, is ook deze ruimte symmetrisch. Als de stemmen in samenklank meetrillen met elkaar of in eenklank met elkaar versmelten, lijken de symmetrische helften van de ruimte elkaar te doordringen.

De ruimte vervluchtigt nog verder als we overschakelen op de geur. Net zoals geluid gaat de geur van het geliefde lichaam uit, maar deze erotische verschijning is niet langer gelokaliseerd op een vast punt in de ruimte: ze is eerder een betoverende wolk die ons omhult en ons lichaam binnendringt.

Gaan we over tot aanraken, dan krimpt de ruimte helemaal in tot een eendimensionaal ‘tegen’: we bewegen ons niet langer tussen discrete objecten, maar leunen tegen elkaar aan, omvatten elkaar. Voor het oog, het oor en zelfs de neus, zijn waarnemend en waargenomen wezen onderscheiden. In de wereld van de tastzin beginnen ze echter te versmelten: voelende huid voelt voelende huid:




filip naudts

(Klik op de naam van de fotograaf of op de foto om een grotere afbeelding te zien. Klik op de naam onder de grotere afbeelding om de website van de kunstenaar te vinden).

Het laatste spoor van ruimte - een donker bewustzijn van iets onbereikbaars achter de huid - verdwijnt helemaal als de warmtestraling ons lichaam binnendringt. De symmetrie begint op te lossen in identiteit.




klimt



brancusi

In ‘De Kus’ van Klimt en Brancusi zien we een poging om deze tactiele ervaring visueel weer te geven. De ogen zijn gesloten. Om de in zich besloten geliefden is de visuele wereld verdwenen: de gelede ruimte is opgelost in een ijle sfeer zonder enig referentiepunt. De geliefden lijken te verworden tot één blok.

In de foto van Shiver hieronder lijken de lichamen niet langer genoegen te nemen met het aanleunen tegen elkaar: ze lijken wel onstoffelijk te willen worden in een vergeefse poging om tot elkaar door te kunnen dringen:




shiver

Bij Marité Malaspina lijken lichamen via hun donkere schaduwzijde met elkaar te communiceren. En bij Eduardo Segura lijkt de handen wel te tasten vanuit lichamen die zelf al in elkaar zijn opgegaan:




marité malaspina





eduardo segura

Deze beweging wordt voltooid als de wereld uiteindelijk helemaal implodeert in de orgastische ervaring. Van buiten uit bekeken en geïnterpreteerd in termen van de driedimensionale ruimte van het oog, vult de penis de hem omvattende vagina en luidt hun wederkerige omhelzing de synchrone contracties van het orgasme in. Voor het innerlijk gevoel in de geslachtsorganen zelf komt dit neer op een implosie van de hele wereld in één enkele voelende gewaarwording. Elke begrenzing verdwijnt, zodat het orgastische gevoel een grenzeloze etherische ruimte lijkt te doordringen. De voorstelling van versmelting en oplossing - steeds weer ingeroepen om het orgasme te beschrijven - is in die zin helemaal geen metafoor. Ze is gefundeerd in het proces van de geleidelijke zintuiglijke reductie dat we komen te beschrijven.Alleen voor wie de wereld in termen van het oog blijft begrijpen, wordt deze ervaring een metafoor.

We kunnen geen afbeelding leveren die deze ervaring illustreert: ze is gewoonweg niet zichtbaar en situeert zich overigens in een dimensieloze wereld. Toch proberen kunstenaars deze ervaring zichtbaar te maken. Ze doen dat onveranderlijk door een soort wind af te beelden die de geliefden omspeelt of een straling die hun lichamen doordringt. Zowel wind als straling hebben geen oppervlak en dringen overal door. Een ander geliefd procedé is het uitbeelden van een soort stromende beweging of innerlijke bewogenheid die de kleren en/of de lichamen van beide geliefden doordringt. Dat zijn allemaal pogingen om het dimensieloze orgastische gevoel te vertalen in een wereld waarin de lichamen zich gescheiden in een visuele ruimte bevinden.




bernini

Bij ‘De extase van de Heilige Theresa’ van Bernini zien we de goddelijke stralen, de ‘wind’ in de kleren van de engel, maar vooral de innerlijke bewogenheid in de mantel van Theresa.Heel geslaagd is ook de manier waarop Oskar Kokoschka in 'die Windsbraut' de passionele verbondenheid van de geliefden weergeeft door een soort stroming die het paar doordringt.






Alleen in de muziek vinden we meer geslaagde uitbeeldingen van het orgastische gevoel. Anders dan visuele lichamen kunnen stemmen immers samenklinken in akkoorden waarvan de afzonderlijke klanken met elkaar meetrillen, of met elkaar versmelten (Liebestod uit 'Tristan en Isolde' van Wagner). Muziek is hét medium voor de uitbeelding van de orgastische versmelting en de orgiastische gemeenschap.

Na verloop van tijd katapulteren de behoeften ons terug in de werkelijke wereld. Daar worden we weer ingeperkt binnen de grenzen van ons eigen lichaam van waaruit we de objecten aankijken die ons van alle kanten omringen. Pas in deze niet-erotische wereld geldt wat Lacan (1981:72) naar Merleau Ponty beweert: dat de dingen ons ‘aankijken’. Deze ervaring is een overdracht op de niet-erotische ruimte van de manier waarop we de erotische ruimte ervaren, een ruimte waarin niet de dingen ons, maar de geliefden elkaar aankijken.

Niet zelden zoeken we soelaas voor de in wezen bedrukkende ervaring dat we een lichaam zijn dat zich perspectivisch in een ruimte oriënteert. We vinden die in de transparantie van vuur, in de afgronden van de oceaan of de peilloze diepten van de hemel. Of in de magie van blauwe ochtendnevelen:




brill virgil

Deze etherische werelden, waarin we ons maar al te graag bevrijden van onszelf en van de werkelijkheid, ontlenen hun aantrekkingskracht aan een overdracht van de orgastische gewaarwording in de driedimensionale ruimte van de zichtbare wereld.


(
4) DE PERVERSE TREND

In de loop van de middelpuntzoekende beweging van horen over zien naar ruiken en aanraken tot orgasme, neemt de intensiteit van de erotische gewaarwordingen stelselmatig toe. De erotische gevoeligheid, die over het lichaam is verspreid zolang het omgaat met de wereld, verdicht zich in de geslachtsorganen. De erotische zintuigen gedragen zich daarbij als renners in een estafette die de toorts aan elkaar doorgeven tot uiteindelijk het orgastische vuur kan worden aangestoken. Na het doorgeven van de fakkel gaan ze uitgeput aan de rand van de weg zitten. Het oor wordt doof als de ogen beginnen te kijken. De oogleden vallen neer als de handen beginnen aan te raken,




sarcinella


als de lippen zich opmaken om te kussen,






william ropp

als de geliefden elkaar kussen,




norm edwards

en de handen stoppen met strelen als de geslachtsorganen zich opmaken voor het orgasme, dat met gesloten of wegdraaiende ogen wordt genoten:




Zozeer zijn de zintuigen aan de hun toegewezen erotische verschijning verknocht, dat ze het overhandigen van de toorts trachten uit te stellen. Liefhebbende ogen lossen hun wederkerige aanblik alleen maar in ruil voor de aanblik van de visuele schoonheid van het aangezicht en het lichaam van de geliefde, waar ze maar niet genoeg van krijgen. Als de minnaars dan eindelijk toch overgaan tot omarmen, is het de hand die niet kan stoppen met aanraken en strelen. Als de geliefden uiteindelijk op het punt staan om te versmelten in het wederkerige orgasme, remmen ze de opgang af door de bewegingen die de uiteindelijke explosie zullen veroorzaken zodanig te vertragen, dat ze uiteindelijk haast bewegingloos verzinken in de steeds intenser wordende sensatie.

De onvermijdelijke intrede van het orgasme betekent het einde van de lust. Vandaar het verlangen om de afgang uit te stellen. Vooral de afstandzintuigen - bij uitstek het oog - zijn voorbestemd voor zulk uitstel: ze zijn juist ontwikkeld om de band te herstellen als hij vervalt bij omgang met de wereld. En vermits omgang met de wereld bijna de hele duur van ons wakkere leven in beslag neemt, is kijken de natuurlijke manier om erotisch actief te zijn. Het oog wint er alleen maar bij als het weigert om de fakkel door te geven: de toenemende bewogenheid van het steeds meer opgewonden lichaam is een betoverend schouwspel:




klimt, liebe (detail)

Dit is te zien op een andere versie van de kus door Klimt. Bij deze versie van de kus sluit de vrouw de ogen, maar, geheel in tegenstelling tot de geliefden op de foto's hierboven, laat de man zich niet blind ondergaan in de kus. Zijn oog geeft de voorkeur aan het aanschouwen van het schouwspel van de overgave en ontketent daarbij de gehele dynamiek van de perverse trend. En dat is ook waarmee de engel al eeuwen bezig is, die daar danig staat te genieten van de aanblik van de Heilige Theresa, zo met zijn pijltje in de hand:







Het spreekt boekdelen dat de extase van de Heilige Theresa zoveel inkt deed vloeien, terwijl de Extase van de Engel aan aller aandacht ontsnapte. Hoe dan ook, hier zijn we getuige van de ‘zondeval’ van het oog: van de minnaar die het door de tastzin opgelegde verbod om te kijken overtreedt...

Op de duur dreigt het begerige oog de afloop van het gehele gebeuren te beletten. Maar vermits het des te meer wordt opgewonden naarmate de opwinding van het lichaam stijgt, moet het uiteindelijk toch buigen voor de aantrekkingskracht van het orgasme.

De neiging naar autonomie van de erotische zintuigen wordt traditioneel - en terecht - perversie genoemd: ‘pervertere’ betekent afleiden van het oorspronkelijk doel. Onvermijdelijk hechten zich morele connotaties aan dit begrip. Het heeft weinig zin om te proberen dat te verhinderen door - met Money - een nieuwe term zoals ‘parafilie’ in te voeren: het probleem blijft zich herhalen. In plaats van de morele connotaties te vermijden en een puur technisch standpunt te willen innemen, aanvaarden we beter de morele implicaties van het verschijnsel. Maar dan inclusief de positieve: de perverse beweging ondergraaft het natuurlijke verloop van de liefde alleen maar om nieuwe lustbronnen aan te boren. De perverse beweging kan positief worden omschreven als een poging tot een doorgedreven ‘esthetisering’ in de zin van ‘doel op zich worden’. De zintuigen worden bevrijd uit hun onderschikking onder het genitale primaat en maken van hun activiteit een doel op zich. Esthetiseren is ook een geschikte term voor dit proces omdat hij eigenlijk is afgeleid van ‘waarnemen’.

Het perverse uitstellen en uiteindelijk afstellen van het orgasme komt neer op een

visualisering van de liefde: het gehele gebeuren wordt een schouwspel voor het oog.

Voorlopig blijft de zuigkracht van het orgasme sterk genoeg om weerstand te bieden aan elke poging om de ontplooiing van de liefde om te keren. In de volgende hoofdstukken beschrijven we de machtsgreep van het erotische oog en zijn uiteindelijke triomf over de genitaliteit.

Eerst moet onze aandacht nog even uitgaan naar de erotische verschijning zelf.


© Stefan Beyst, september 2003


zie ook: stefan beyst over kunst



Reacties: beyst.stefan@gmail.com

Stefan Beyst is ookde auteur van
'De extasen van Eros'
waarin de wederwaardigheden van het erotisch oog worden gesitueerd
in de bredere context van de lotgevallen van de liefde als zodanig.



zoek op deze site

powered by FreeFind